Læknaneminn - 01.09.1982, Síða 52

bezti kvensjúkdóma- og fæðinga-
læknir Forngrikkja, og hans fræg-
asta rit, um kvensjúkdóma, var
allsráðandi á því sviði í 15 aldir.
Hann lýsti þar blæðingatruflun-
um, fæðingarörðugleikum og
vendingu fósturs, meðferð mæðra
fyrir og eftir fæðingu og ung-
barnasjúkdómum og meðferð
þeirra.
Antyllos (uppi á fyrri helmingi 2.
aldar e. Kr.) var frægasti skurð-
læknir síns tíma. Mörgum að-
gerðum á augnlokum og nefi, og
ritum sínum, t. d. aðgerðum á
beinum, liðamótum, fistlum og við
drer (cataracta) og plastiskum að-
gerðum á augnalokum og nefi, og
við hverja aðgerð íhugaði hann
allar mögulegar complicationir.
Frægastur er hann fyrir aðgerðir
sfnar á slagæðagúlpum, sem voru
fólgnar í brottnámi æðarinnar, og
var aðferð hans notuð óbreytt til
18. aldar.
Frægasti og áhrifamesti elect-
istinn var Galen frá Pergamos f
Litlu-Asíu (131 til um 200). Hann
nam læknisfræði í Pergamos,
Smyrna og Alexandríu, og 33 ára
kom hann til Rómar og gat sér brátt
góðan orðstír. Hann varð líflæknir
Marcusar Aureliusar keisara og
starfaði lengst af í Róm. Sem rit-
höfundur var Galen ótrúlega af-
kastamikill, og auk 125 bóka um
ýmis efni samdi hann 389 læknis-
fræðrit um líffærafræði, lífeðlis-
fræði, lyf- og handlækningar,
læknismeðferð, heilsufræði, sið-
fræði og sögu læknisfræðinnar.
A. m. k. helmingur rita hans er nú
glataður, en þó eru til 12 bindi um
læknisfræði, ekkert undir 1000
bls., og fáir geta stært sig af því að
hafa lesið það allt. Galen ein-
skorðaði sig ekki við kenningar
electista, þótt hann sé oftast talinn
í þeirra flokki. Hann lagði áherzlu
á gildi hvarfdaganna og tók vessa-
kenninguna upp eftir Hippokrat-
esi, sem hann bar djúpa virðingu
fyrir og taldi sig læra margt af.
Hann fór þó ekki að dæmi hans
um að aðskilja heimspeki og
læknisfræði, en leitaðist við að
byggja upp læknisfræði sína á
grundvelli heimspeki og stærð-
fræði, sem hann var vel að sér í frá
Alexandríu. Viðleitni hans í þá átt
lenti oft á villigötum, og þar hjálp-
aði tilhneiging hans til að sjá
guðlegan tilgang í hverju fyrir-
bæri, en hann var eingyðistrúar.
Skýringar hans á starfsemi líffæra
urðu því stundum vafasamar, sem
kemur bezt fram í blóðrásarkenn-
ingum hans, sem voru svipaðar
kenningum annarra pneumatista.
Harvey undraðist 15 öldum síðar,
að Galen skyldi ekki hafa upp-
götvað hringrás blóðsins, því að
hann hafi þekkt starfsemi hjarta-
lokanna og álitið, að slagæðar og
bláæðar tengdust saman úti í lík-
amanum, og að blóð kæmist frá
hægri til vinstri hjartahelmings um
lungun. Þótt Galen tækist ekki að
gera sér grein fyrir hringrás blóðs-
ins, var framlag hans til lífeðlis-
fræðinnarfrábært. Hann lýsti m. a.
áhrifum af þversneiðingu mænu í
mismunandi hæð á starfsemi lík-
amans og mismunandi áhrifum
heila- og hnykilsskemmda. Hann
vissi og, að höfuðáverkar geta or-
sakað minnisleysi, og að raddleysi
kemur fram eftir sneiðingu aftur-
hvarfstaugar (n. laryngeus recur-
rens). Heiladingulinn taldi hann
vera síu, sem fjarlægði skaðleg
efni úr heilanum og skilaði þeim
niður í kokið. Þessi kenning var
við lýði í 15 aldir, og á henni
byggðist notkun lyfja til hreins-
unar heilans og sú skoðun, að
heiladingullinn ætti sök á andar-
teppu og lungnakvefi. Magann
taldi hann gegna þrennskonar
hlutverki: Að geyma fæðu, að búa
hana undir meltingu og að færa
hana niður í smágirnið. Einnig sá
hann, að þindin og millirifjavöðv-
arnir eru mikilvægustu öndunar-
vöðvarnir. Líffæraþekking Galens
var sízt lakari, enda byggð á eigin
krufningu dýra og manna, og víða
benti hann á mikilvægi góðrar
þekkingar lækna á þessu áhuga-
sviði sínu. Hann lýsti mörgum
hlutum heilans vel og öllum heila-
taugunum nema ef til vill n.
throchlearis, en sumar taldi hann
saman, svo að þær urðu ekki
nema 7. Beinum skipti hann í flöt
og löng og greindi milli apo-, epi-
og diaphysis. Hann lýsti upptök-
um, festu og starfi vöðva ágæt-
lega, og fyrstur lýsti hann m. popli-
teus, m. platysma, samsetningu
hásinarinnar og 3 lögum slagæða.
Hann lýsti foramen ovale og
ductus arteriosus einnig vel, og
allsstaðar dáir hann meistarann
fyrir sköpunarverkið. Krufningar
lögðust að mestu niður eftir daga
Galens, enda þóttu þær óþarfar,
þar sem hann var í nær 15 aldirálit-
inn óskeikull og rit hans tæmandi
á þessu sviði. í lyflækningum var
Galen einnig vel heima. Hann rit-
aði eina fyrstu bókina með lyfja-
forskriftum og bjó til algilt móteit-
ur, theriac, samsett úr 73 þáttum.
Það gaf hann keisara sínum reglu-
lega, og það finnst í forskriftum
fram á 18. öld. Sjúkdómslýsingar
hans eru margar góðar, til dæmis
á tæringu, þar sem hann lagði
áherzlu á þýðingu góðs lofts og
fæðis fyrir sjúklinginn. Hann
greindi brjósthimnubólgu frá
lungnabólgu og verki við brjóst-
himnubólgu frá verkjum frá lifur
og gallkerfi. Móðursýki þekkti
hann líka vel. Hann ritaði einnig
um handlækningar og lýsti m. a.
aðgerðum við beinbrot, liðhlaup
og sár, enda var hann um skeið
læknirgladiatora. Einnig gat hann
50
LÆKNANEMINN - 35. árg.