Læknaneminn - 01.04.1988, Blaðsíða 42

áhrif á þetta.
Dæmi hér eru
neurofibromatosis, familial
adenomatous polyposis (FAP) eða
familial polyposis coli, retino-
blastoma, Multipie Endocrine
Neoplasia type2 (MEN2), Wilm's
tumour og naevoid basal cell
carcinoma syndrom (Gorlin’s
syndrome) svo nokkur séu nefnd
(4,5). Taka verður strax fram að
flest öll eru þessi krabbamein
einnig til “sporatísk” þ.e. án
ættarsögu. Á síðustu árum hefur
margt skýrst varðandi þá galla sem
að baki liggja og verður vikið að því
á eftir.
b) víkjandi arfgeng æxli
Átt er v ið að krabbamein eða
æxli komi þá aðeins fram að tveir
einstaklingar sem eru arfblendnir
um víkjandi gen eignist saman barn
sem verði arfhreint um það. Eðli
víkjandi gena er að svipgerð þeirra
birtist ekki til fulls ef ríkjandi gen
er til staðar, en kemur fram þegar
bæði eintök gens eru víkjandi.
Erfitt er að fjalla um stærð þessa
hóps. Þekkt er að í nokkrum
sjaldgæfum sjúkdómsmyndum
(syndromum), sem hafa það
sameiginlegt að viss óstöðugleiki
(instability) er á litningum, er
aukin tíðni krabbameina, einkum af
lymphoreticular uppruna, en
mjúkvefja æxli koma einnig fyrir.
Ostöðugleikinn felst í miklum
breytingum sem verða á litningum
t.d. litningabrot, tilfærslur og
úrfellingar. Dæmi hér eru
Fanconi’s anemia, Bloom’s
syndrome, ataxia telangiectasia og
xeroderma pigmentosum (4,5).
Þótt æxli tengd þessum
sjúkdómsmyndum séu fá, miðað við
æxli af öðrum toga, er hér um
mikilvæga hluti að ræða. Þannig er
m.a. talið að aukna tíðni æxla megi
finna meðal þeirra sem eru
arfblendnir um gen þessara
sjúkdómsmynda (5). Þetta er
umdeilt, en mikilvægt því arfberar
eru mun fleiri en þeir sem greinast
með sjúkdómsmyndina. Ástæða
aukins fjölda æxla er ekki
fullþekkt, en talið að gölluð eða
minnkuð viðgerðarhæfni DNA
komi við sögu, auk þess sem ætla
má að t.d. litningabrot og tilfærslur
geti virkjað prótóonkógen.
Annan hóp víkjandi æxla
má finna meðal svonefndra anti-
onkógena eða bæligena (6). Þar er
um að ræða gen sem sennilega skrá
fyrir afurð sem bælir myndun
krabbameins. Þekkt eru arfgeng
æxli sem myndast á þann veg að
einstaklingur sem í upphafi er
arfblendinn með tvær gerðir sama
bæligens, annað heilt, hitt gallað,
verði í einstaka frumu (frumum)
arfhreinn um gallaða bæligenið og
svipgerð krabbameins birtist.
Dæmi hér er þekktast
retinoblastoma (2), sem stafar af
erfðum víkjandi bæligens.
Sjúkdómurinn birtist sem ríkjandi
væri því lfkur þess að einhver ein
fruma í retinu taki breytingum í þá
átt að verða arfhreinn um víkjandi
gallaða genið eru a.m.k. 90% (4).
Svipuðum bæligenum hefur verið
lýst fyrir Wilm’s tumour (4,6) og
MEN 2 (7).
Vel er hugsanlegt að til séu
fleiri víkjandi gen fyrir
krabbameinum og æxlum en þegar
hefur verið lýst. Þannig er t.d. ekki
víst að víkjandi gen þurfi endilega
að vera hluti af ákveðinni
sjúkdómsmynd, heldur sé til sem
víkjandi gen með rnikla dreifingu,
en hugsanlega litla sýnd. Slfk gen
kynnu að eiga stóran þátt í
svonefndum “sporatískum”
æxlum.
c) óljósar erfðir
Hér er um að ræða ættir þar
sem ákveðin krabbamein eru mjög
áberandi. Oftast er um fl ei r i en
eina gerð æxla og krabbameina að
ræða og því oft erfitt að meta
erfðamynstur. Þá er einnig erfitt að
segja til um hvort vegi þyngra,
áhrif sameiginlegs umhverfis,
uppeldis og fæðu eða erfða. Flokka
má þennan hóp í tvo undirhópa:
i)Ættir þar sem ákveðin
gerð krabbameina er algengari en
önnur.
ii) Ættir þar sem
margar og oft mismunandi gerðir
er að finna (“cancer family
syndrom”).
Þekktust dæmi um ættir þar
sem mikið er af einu krabbameini
eru ættir þar sem mikið er af
brjóstakrabbameini, en svipuðu
hefur einnig verið lýst fyrir önnur
krabbamein t.d í eistum,
eggjastokkum og meltingarvegi.
Vandamál hér er oft að meta þátt
tilviljunar. Er fjöldi ákveðins
krabbameins í ættinni meiri en
búast mætti við? Er hægt að greina á
milli tilviljunarkenndrar sam-
söfnunar tilvika og raunverulegrar
ættgengni? Má greina þekkt
erfðamynstur? Svör við þessum
spurningum eru ekki alltaf auðveld.
Ætla mætti að einfaldast væri að
greina hvort fjöldi tilvika er
aukinn, en jafnvel hér eru
vandamál á ferðinni. Hvernig á t.d.
að telja með þær sem látnar eru áður
en að ætla megi að krabbamein
komi fram og eins þótt fjöldi sé
meiri en við er búist, hvar getum við
sett mörk tilviljunar.
Fyrir nokkrum árum þóttust
menn hafa svarað þessum
spurningum. Svo virtist sem að
40
LÆKNANEMINN 1/1988-41. árg.