Úrval - 01.03.1975, Qupperneq 53

AÐ NÁLGAST GÁTUR ALHEIMSINS
51
greint ljós stjarnanna og þannig
íundið út eðli þeirra og efni, hita-
stig, þrýsting, þéttleika, gerð efn-
isins, aðdráttarafl og einnig hraða
þeirra í sjónátt. Árið 1932 uppgötv-
uðu menn, að stjörnurnar senda
út geisla á öðrum bylgjulengdum
en þeim, sem sýnilegar eru sem
ljós. Þær sendu líka frá sér út-
varpsbylgjur. Þá var farið að fram-
leiða útvarpssjónauka. Síðan hafa
menn komist upp á lag með að
notfæra sér mælingar á útfjólublá-
um hitageislum með aðstoð tækis
með kjarna úr germaniumkristal,
sem með fljótandi helíum er kæld-
ur niður í algert frost, og er síðan
sendur upp í háloftin með eldflaug
eða flugvél. Og loks eru til tæki,
sem mæla röngengeislun stjarn-
anna og geislun á enn styttri bylgj-
um, svo nú er unnt að heyra mál
heimsins á ýmsa vegu.
Af þessu leiðir, að á síðasta ára-
tug hafa flætt yfir okkur þau feikn
upplýsinga, að fyrirsjáanleg er al-
ger endurskoðun á hugmyndum
okkar um þann heim, sem við lif-
um í. Þar á meðal eru hinir leynd-
ardómsfullu kvasar, en nú eru 350
slíkir þekktir og eru fjarlægjustu
himintungl, sem enn þekkjast.
Kvasar (en það orð má nánast
útskýra sem „himintungl með eig-
inleika stjörnu11) hafa mjög breyti-
legan ljósstyrk og af því má draga
þá ályktun, að þeir séu fremur
litlir, aðeins nokkrum hundruð
sinnum stærri en sólkerfið. En
rannsóknir með prismasjónauka
hafa leitt í ljós, að þeir eru mjög
langt burtu, sumir við endimörk
alheimsins í rúmlega tíu milljarða
ljósára fjarlægð. Samt sjáum við
þá, og það getur aðeins þýtt, að
þeir hljóta að geisla frá sér ótrú-
legri orku. Ef mælingarnar eru
réttar, eða réttara sagt, ef mæl-
ingarnar eru rétt túlkaðar, eru til
kvasar, sem hafa álíka útgeislun
og eitt hundrað vetrarbrautir (eða
tíu billjónir stjarna). Venjulegur
kvasi framleiðir á hverri sekúndu
orku, sem fullnægði rafmagnsþörf
mannkynsins í milljarða ára.
Engin eðlisfræði, sem við þekkj-
um, ekki einu sinni innsta eðli
atómsins, getur varpað ljósi á svo
hnitmiðaða orkuframleiðslu. Ein
hugmyndin er sú, að kvasar gætu
verið risastjörnur, sem hrunið
hefðu undan eigin þunga. Önnur,
enn fjarstæðukenndari hugmynd
er sú, að þessi gífurlega orka stafi
frá árekstrum milli efnis og efnis-
leysis, sem leiði til þess að hvort
tveggja breytist í geislun.
AF MOLDU ERTU KOMIN. En
við þurfum ekki að leita í útjaðra
himingeimsins til að uppgötva eitt-
hvað stórfurðulegt. Það getum við
í „næsta nágrenni“, hér í okkar
eigin vetrarbraut.
Að stjörnurnar séu eilífar, er að-
eins mannleg eilífð. Á mælistiku
alheimsins eru þær jafn forgengi-
legar og allt annað. Þær verða til
úr skýjum, sem myndast af ryki
og gasi (aðallega vatnsefni), stafa
frá sér geislum í nokkra milljarða
ára, uns orka þeirra er tæmd og
þær deyja út. Það er dauði stjarn-
anna, sem einkum vekur áhuga
stjarneðlisfræðinga, því sú þróun,
sem þá á sér stað, eru mestu átök