Goðasteinn - 01.06.1986, Blaðsíða 10

Bærinn Sandar með því nafni kemur fyrst við sögu í máldaga
Dalskirkju sem prentaður er í íslensku fornbréfasafni og talinn þar
frá árinu 1332. í greinargerð um messuskyldu Dalspresta segir:
„Þaðan (þ.e. frá Dal) skal syngja .... 12 messur á Sanda” (DI, II, bls.
683). Annar Dalsmáldagi í Fornbréfasafni er talinn frá árinu 1371.
Sanda getur þar með svipuðum hætti: „Syngja 12 messur á Sanda,
tekst hálf mörk” (DI, III, bls. 262).
Elsti máldagi Dalskirkju í Fornbréfasafni er talinn frá 1269. Þar
getur ekki Sanda en óþekktur bær kemur við sögu: „Á Þorgeirs-
stöðum skal syngja 12 messur úr Dal og gjalda presti hálfa mörk
vaðmála” (DI, III, bls. 1). Hér skal haft fyrir satt að Sandar og
Þorgeirsstaðir séu einn og sami bærinn og kemur þar fleira til en 12
messur og hálf mörk í gjaldi.
Fróðleiksmaðurinn Magnús Magnússon í Lambhúshóli undir
Eyjafjöllum og áður bóndi í Efri-Rotum (1864—1943) ól mestan
aldur sinn í Sandhólma. Hann sagði mér að útræðið Sandavarir
fyrir Sandalandi héti að réttu lagi Þorgeirsvarir og skyldi aldrei neitt
verða þar að grandi skipum eða sjómönnum neðan nafninu væri
uppi haldið. Nokkru seinna Ias ég ritgerð Páls Sigurðssonar í Ár-
kvörn í Safni til sögu íslands, II. Þar segir (bls. 505) að Sandavarir
heiti Ásgeirsvarir og séu kenndar við landnámsmanninn Ásgeir.
Hugði ég þá fyrst að nafnabrengl hefði orðið hjá Magnúsi í Lamb-
húshóli en fulla uppreisn fékk hann er ég las Dalsmáldagann frá
1269. Spurn er hvort Páll í Áskvörn hafi ekki breytt gömlu örnefni
þar sem betur lá við að kenna það við Ásgeir en Þorgeir.
Guðjón Einarsson frá Fornusöndum (1886—1968) var helsti
heimildamaður minn um margt sem viðkom byggð í Sandatorfu.
Hann vitnaði mjög til Auðuns Einarssonar frá Seljalandi, er lengi
bjó á Helgusöndum og var meira hneigður fyrir fróðleik og bækur
en búskap. Ekki eru mér að fullu ljós skil milli arfsagna og bóka í
frásögnum Auðuns og Guðjóns. Auðunn sagði að alkirkja hefði
verið á Þorgeirsstöðum með messuskyldu Dalsprests þriðja hvern
sunnudag og kemur þetta ekki saman og heim. Þorgeirsstaða getur
ekki í kirknaskrá Páls Jónssonar biskups frá því um 1200 og skýtur
það ekki loku fyrir með að gröftur hafi verið þar að kirkju á fyrstu
öldum kristni, því næg dæmi eru þess að mannabein hafi komið úr
8
Goðasteinn