Goðasteinn - 01.06.1986, Blaðsíða 38

Sigurður Björnsson:
Kaldór
í Orðabók Menningarsjóðs (útg. 1963) er orðið kaldór skýrt
þannig: „Óhreint járn, sem vill hrökkva sundur þegar það er kald-
hamrað sbr. rauðbroti”, en það orð er skýrt á sama hátt í bókinni.
Orðabók Blöndals hefur einnig orðið kaldór og nefnir sem heimild
rit Jóns Aðils „Einokunarverslun Dana á Islandi 1602—1787” gefið
út í Reykjavík 1919 og tilfærir eftirfarandi: „Oft var fundið aðjárn-
inu...og kvartað um „kaldór” í því”. Það er því líklegt að Jón hafi
þarna haft fyrir sér eldri heimild um orðið en rekaskrár ísleifs
Einarsson sýslumanns, sem eru í Alþingisbókum frá því um 1700,
en í þeim er oft getið um nagla i spítum. Auðséð er á þessum
skýrslum að járn hefur verið mikils virði ef það var hæft til smíða,
en það mun þetta rekajárn oft ekki hafa verið, því ísleifur segir
þrávaldlega í athugasemd: „Mest er það kaldór”.
Ekki fer milli mála að Isleifur á með þessum orðum við að járnið
sé lélegt, en ekki er þar með sagt að hann hafi meint alveg það sama
og Orðabók Menningarsjóðs telur að orðið tákni. Það er heldur
ekki víst að merkingin sé alveg sú sama um allt land, a.m.k. virðist
það hafa verið notað í dálítið annari merkingu í Öræfum en undir
Eyjafjöllum, sbr. grein Þórðar Tómassonar, „Um skeifur og
skeifnasmíði í bókinni „Minjar og menntir” (Reykjavík 1976).
Orðið „kaldór” var oft notað hér í sveit meðan skeifur voru
smíðaðar úr járni, sem fengið var úr strönduðum frönskum
skútum, en faðir minn, sem fæddur var 1879, skýrði það dálítið
öðruvísi en Orðabók Menningarsjóðs gerir. Járnið, sem notað var
í þessar skútur var oft mjög lélegt, þýddi sjaldan að kaldhamra það,
en gat þó verið nothæft með því að hita það vel. Oft dugði það þó
ekki því stundum flagnaði það sundur í teina eða flögur þegar
slegið var á það, en einnig vildi til að það virtist vera kolaska eða
sindur í járninu, svo að það hrökk þegar slegið var á það, og það
36
Goðasteinn