Mímir - 01.06.1981, Síða 25

hugsaðir sem sjálfstæðar frásagnareiningar,
heldur sem hlutar í stærri heild, þættir í
margþættu reipi. Þegar Anna Kersbergen at-
hugaði frásagnir í Laxdælu komst hún að
eftirfarandi niðurstöðu um þætti: „Een þáttr
is een onderdel van en grooter geheel: een
streng van een touw“ (Kersbergen ’33:54).
Lars Lönnroth er svipaðrar skoðunar, hann
telur merkingu orðsins gefa til kynna hið
raunverulega hlutverk þátta. Nánar segir
Lönnroth um þættina:
. . . they were meant to be presented as parts
of a larger whole, not as independent short
stories, even though the modern meaning of the
word þáttr has lead many scholars to believe that
they could be studied without any concern for
the context in which they were presented (Lönn-
roth 75:423).
Mér hefur gengið afskaplega illa að finna
rök sem mæla með þessu viðhorfi og hygg
að þeirra verði að leita annarsstaðar en í
þáttunum sjálfum. Þeir þættir sem varðveist
hafa sjálfstætt bera þess a.m.k. engin merki
að þeir hafi verið ætlaðir inn í einhverja
stærri heild.
Httgsanleg tilurð þátta.
Þar sem ég geng út frá því að þættir séu
arfur úr munnlegri geymd, og séu líklegir til
að standa nær munnlegri frásagnarlist en
lengri textar, er rétt að reyna að ímynda sér
hvernig slíkar sagnir hafi orðið til. Viðfangs-
efnið er frásagnir um íslenska menn sem
lentu í atburðum sem þóttu svo merkir að
sagnir um þá hafa varðveist í munnmælum.
Sagnir þessar eru sprottnar af sama meiði og
slúðursögur þær sem ganga manna í millum
í dag. í íslensku þjóðfélagi sögualdar hafa
slíkar sögusagnir þjónað svipuðum tilgangi
og fréttir í fjölmiðlum gera nú á tímum. Við
ýmis tilefni t. d. þinghald var sögunum dreift
nýjum og það má lesa út úr sögunum að Al-
þingi hefur á vissan hátt gegnt hlutverki
fréttamiðstöðvarinnar. Sögurnar dreifðust
síðan út um sveitirnar með þeim mönnum
sem sóttu þingið. Engin ástæða er til að ætla
að hér hafi þrifist sérstök stétt sagnafólks, þó
að vafalaust hafi þá sem nú ýmsir verið öðrum
fremri í frásagnarlistinni. Ýmislegt bendir í
þessa átt, t.d. er til Þorsteins þáttr sögufróða,
og Þorsteinn hefur varla verið neitt eins-
dæmi.
Ómögulegt er að segja til um hversu tekist
hefur að halda sögunum óbrjáluðum, en frá-
sagnarhefðin hefur eflaust unnið gegn stór-
kostlegum efnisruglingi, þannig að alls ekki
er víst að sögurnar hafi bólgnað jafnfljótt
út og slíkar sögur gera í nútímaþjóðfélögum.
Það er ákaflega erfitt, en jafnframt mik-
ilvægt, að reyna að setja sig í spor þess sem
sagði frá þegar hann sat frammi fyrir áheyr-
endum. Imyndum okkur mann sem kemur á
stórbýli. Fólkið hópast í kringum hann og
væntir frétta. Sögumaðurinn er á því augna-
bliki sem hann segir frá í mjög nánum tengsl-
um við áheyrendurna og þeir sem á hann
hlýða hljóta að hafa mótandi áhrif á frásögn-
ina með viðbrögðum sínum. Ef eitthvert at-
riði í frásögninni fellur vel í kramið gætir
tilhneigingar hjá sögumanni til að nýta sér
stemningu augnabliksins og hnykkja á því.
Þannig gátu atburðir aukist og magnast í
meðförum manna. Það er auðvelt að ímynda
sér t.a.m. áhrifin sem það hafði að nefna
þekkta menn í sögunni, eða tengja söguhetju
við stóra ætt.
Það liggur í eðli sögusagna (frétta) að þær
eru jafnan mestar í kringum fræga menn og
ættstóra. Þetta atriði fer varla á milli mála
og nægir í því sambandi að benda á hver
sess höfðingja var í ættarsamfélaginu forðum,
hversu mjög virðingin helgaðist af þjóðfélags-
stöðunni. Almúgafólk hafði nóg að sýsla við
daglegt strit og hafði lítinn tíma aflögu til
ævintýraleitar. Það er því eðlilegt að stærsti
hluti munnmælasagnanna hafi verið tengdur
höfðingjum og stærstu ættum landsins. Þann-
ig er hægt að hugsa sér að efniviðurinn í
hinar stóru samsettu íslendingasögur hafi
23