Mímir - 01.06.1981, Page 101

kyklópann sem Ódysseifur lék svo grátt, að
hann átti sína fulltrúa meðal guðanna, þótt
honum svipi um margt til jötna ásatrúarinn-
ar. Þetta undirstrikar þann meginmun sem
er á afstöðu guða til manna í hinum gríska
og norræna hetjusagnaheimi.
6.
,,Pá nótt, er Óláfr konungr lá í samnaðinum ok
áðr er frá sagt, vakði hann löngum ok bað til
guðs fyrir sér ok liði sínu ok sofnaði lítt. Rann
á hann höfgi mót deginum. En er hann vaknaði,
þá rann dagr upp. Konungi þótti heldr snimmt
at vekja herinn. Pá spurði hann, hvar Pormóðr
skáld væri. Hann var þar nær ok svarar, spurði,
hvat konungr vildi honum. Konungr segir: „Tel
þú oss kvæði nökkut.“ Pormóðr settisk upp ok
kvað hátt mjök, svá at heyrði um allan herinn.
Hann kvað Bjarkamál in fornu, ok er þetta upp-
haf:
Dagr es upp kominn
dynja hana fjaðrar,
mál es vílmögum
at vinna erfiði.
Vaki æ ok vaki
vina höfuð,
allir enir æztu
Aðils of sinnar.
Hár enn harðgreipi,
Hrólfr skjótandi,
ættum góðir menn,
þeirs ekki flýja,
vekka yðr at víni
né at vífs rúnum
heldr vekk yðr at hörðum
Hildar leiki.
Pá vaknaði liðit. En er lokit var kvæðinu, þá
þökkuðu menn honum kvæðit, ok fannsk mönn-
um mikit um ok þótti vel til fundit ok kölluðu
kvæðit Húskarlahvöt. Konungr þakkaði honum
skemmtan sína. Síðan tók konungr gullhring, er
stóð hálfa mörk, ok gaf Pormóði."20)
Þessi tilvitnun úr Heimskringlu sýnir að
hetjusögur voru ekki aðeins sagðar til
skemmtunar, þær höfðu líka það hlutverk,
að vera hvatning hermönnum, enda var kvæð-
ið kallað „Húskarlahvöt“. Hetjurnar voru
fyrirmyndir sem höfðu svipað hlutverk í .lífi
hermannsins og kristnir píslavottar í lífi
krossfarans og pílagrímsins. Hermaðurinn
hefur svipaða nautn af því að heyra hetju-
söguna og pílagrímurinn af að heyra dýrlinga-
sögur um píslarvætti og þjónustu við guð.
Báðir sækjast þeir eftir ódauðleika, hermað-
urinn eftir þeim orðstír sem aldrei deyr og
pílagrímurinn eftir eilífu lífi á himnum. Þess
vegna sækjast þeir eftir fyrirmyndum sem
hafa öðlast þennan ódauðleika. Hetjan verð-
ur einskonar frummynd hermennskunnar sem
allir hermenn hljóta að reyna að nálgast og
taka til fyrirmyndar. Þannig hafði hetjuskáld-
skapurinn hlutverk í þeim þjóðfélögum sem
mótuðu hann. Konungar höfðu skáld á mála
og mátu þau mikils, því bæði þurfti að hafa
ofan af fyrir hirðinni og innræta mönnum
þann hugsunarhátt sem við átti í hernaði og
mannraunum. Þessvegna launar Ólafur kon-
ungur Þormóði kvæðið svo ríkulega. Þannig
var hetjuskáldskapurinn í nánum tengslum
við lífið sjálft, ekki bara fánýt skemmtun,
heldur mikils metin atvinna. Og skáldið var
ekki, eins og nú tíðkast svo mjög, upp á kant
við tilveruna, heldur í fullkominni sátt við
þjóðfélagið. Hlutverk þess var ekki að úthella
eigin tilfinningum, heldur að vekja upp þær
tilfinningar sem áheyrendur sóttust eftir. Hitt
er svo annað að hetjusögurnar hafa margar
hverjar orðið sínu langlífari en þau þjóðfélags-
form sem ólu þær af sér. Þannig lifir Sig-
urður Fáfnisbani enn í færeyskum sagnadöns-
um, og hér á Islandi voru hetjur þjóðflutn-
ingatímans í fullu fjöri fram eftir öllum öld-
um, og gengu aftur í rímum og alþýðlegri
sagnaskemmtun, þótt um síðir væri lítið eftir
af þeim tignarlega anda sem einkenndi eldri
form sagnanna. Oftlega urðu þær um síðir
að hálfgerðum kynjasögum og ævintýrum,
sem lítið áttu skylt við uppruna sinn.
Hér verður ekki farið út í það, að lýsa
þróun og vinsældum hetjusagna á seinni tím-
um, heldur sleginn botn í þessa ritgerð með
tilvitnun í Lögmannsannál, þar sem skráðir
99