Helgarpósturinn - 11.12.1986, Blaðsíða 21

eftir Helga Má Arthúrsson mynd: Jim Smart
Skúli Jensson lamaðist fimmtán ára.
Hann er afkastamikill þýðandi. Lauk
lögfræðiprófi 1949. Hann bjó sér til
veröld á Vífilsstöðum.
SAKNA ÞESS AÐ
SJÁ EKKIHAFIÐ
Hann hefur búib á Vífilsstöbum frá árinu 1956. Þar er heimur hans. Ver-
öldin, sem hann hefur búib til, og er frábrugbin þvísem flest okkar þekkja.
Skúli Jensson er nafnib. Margir kannast vib þab, en koma því ekki fyrir sig
hver maburinn er. Hann er lögfrœbingur. Hann er lamabur og hefur verib
frá fimmtán ára aldri. Hann hefur þýtt yfir 200 bœkur og er óhœtt ab full-
yrba, ab flestir landsmenn hafi einhvern tíma lesib þýbingar hans.
Skúli Jensson er fæddur vestur í Bolungarvík
og ólst þar upp á mörkum fortíðar og nútíma.
Hann er fæddur árið 1920. Faðir hans var kenn-
ari á Bolungarvík. Það átti sinn þátt í því að Skúli
varð snemma það sem kallað er bókaormur.
Bókaáhuginn hefur e.t.v. hjálpað honum eftir að
hann lamaðist. Af bókum hafði hann félagsskap
og þær skópu honum sömuleiðis ævistarf, sem
hann er sáttur við.
En fyrst æskan. Bolungarvíkurárin.
„Til að lýsa tímanum í Bolungarvík er best að
lýsa bátunum. Vélbátar voru flestir fjögurra til
sjö tonna. Hafnaraðstaða var sama og engin.
Hafnaraðstaðan fólst í svokölluðum brimbrjóti,
sem átti að hlífa bátunum. Þeir voru oftast settir
upp eftir hvern róður, enda Víkin opin fyrir
norð-austan áttinni. Þarna voru í rauninni engin
mannvirki.
Og það var með mig, eins og aðra, sem alast
upp í sjávarplássi, að ég byrjaði snemma í fiski
— saltfiski. Við þetta vann ég öll sumur. Þá áttu
menn engar sérstakar frístundir, nema þegar
ekki var unnið: Útgangspunktur lífsins var vinn-
an. Ég minnist bernskunnar með hlýjum hug.
Það var frjálslegt í þorpinu. Fjöllin há og enda-
laus víðátta hafsins blasti við. Ég átti góða
bernsku, þrátt fyrir mikla fátækt, sem ég sá allt
í kringum mig. Sjómenn og verkamenn í Bol-
ungarvík voru fátækir þá. Húsnæði var venju-
lega byggt uppúr verbúðum, sem stóðu á kambi
niður við sjó. Oft sambyggð. Mörg húsanna voru
byggð þannig, að uppi á lofti svaf fólk. Niðri voru
beitningaskúrar og geymslur.
Hagur manna var þröngur. Það sem bætti úr
var landbúnaður. Menn höfðu ær og oft geitur —
og áttu jafnvel kú í félagi. Þar fyrir utan gekkst
verkalýðsfélagið fyrir því um 1930, að kartöflur
voru ræktaðar í sandinum í Bolungarvík."
LÖMUN Á SEXTÁNDA ÁRI
Faðir Skúla átti eins og aðrir nokkrar geitur,
sem mjólkuðu vel. Þær voru kýr efnalausra, á
annað hundrað í Bolungarvík þess tíma.
„Það var þannig víða í þorpum, að ráðnir voru
sérstakir geitasmalar og var ég tvö sumur, sem
aðstoðarmaður smalans. í göngum haustið 1935
fór ég Tungudal, til hægri við Tunguhorn. Réttin
var á Skeiði. Ég fann fyrir óþægindum í höfði
þegar ég gekk út me_ð Erni — fjallinu, sem
ég hafði á hægri hönd. Ég komst heim og fannst
höfuðið vera að klofna. Eg minnist þess að hafa
séð auglýsingu um skemmtun á vegg, á lejðinni
heim. Hún var tvöföld í mínum augum. Ég var
drifinn í rúmið og vissu menn ekki hvort ég var
haldinn slæmri inflúensu, sem þá gekk, eða
hvort þetta var eitthvað annað. Það var svo eftir
þrjá daga, að lömunin fór að koma fram. Ég lam-
aðist smám saman á næstu þremur dögum. Al-
gerlega. Það var rétt að ég gæti velt til höfði,
hreyft þumalfingur á hægri hendi og stóru tá
hægri fótar.
Lömunin kemur víst oft einkennilega fram. Ég
sté meira í vinstri fótinn á leið minni meðfram
fjallinu og beitti mér öllum meira til vinstri. Og
lamaðist meira þeim megin.“
Smalamennskan var síðasta gönguferð Skúla
Jenssonar. Aðspurður um það, hvort hann hugs-
aði til þessarar siðustu gönguferðar sagði hann
að hann gerði það ekki. Engar sérstakar minn-
ingar væru tengdar smalaferðinni. Sú síðasta
væri í hans huga eins og hver önnur smalaferð.
„Eftir að ég Iamaðist var rétt á mörkunum að ég
næði andanum og í rauninni áttaði ég mig ekki
á því sem hafði gerst. Dagarnir liðu og ég var
ekkert að hugsa um framtíðina. Ég hugsaði með
mér að þetta kæmi allt saman, þegar fram liðu
stundir. Ég man það stóð þannig á þetta haust,
að meiningin var að fara í gagnfræðaskólann á
ísafirði. Ætlun mín var sú að vera þar í hálfan
vetur, en halda svo til Akureyrar og reyna að
komast þar uppí annan bekk — í Menntaskólan-
um á Akureyri. Lömunarveikin gekk þá um land
allt og skólanum á ísafirði var frestað og ég
hugsaði með mér, að ég yrði aftur kominn á
kreik þegar skólahald hæfist aftur.
Ég lá þrjár vikur heima, en var síðan fluttur á
spítala á ísafirði. Og þegar átti að fara að hreyfa
mig voru liðamót öll stirð. Þurfti að rífa allt upp
til að ég gæti hreyft handleggina."
VONAÐIST TIL AÐ GETA GENGIÐ
Skúli sagði, að innst inni hefði hann alltaf
reiknað með því að hann lagaðist með tíman-
um. Að einhvern tíma myndi hann geta gengið
á ný. Samt sem áður hafi lömunin aldrei tekið
verulega á hann. Hann lagðist ekki í þunglyndi,
og hann segir að í rauninni hafi sér ekki verið
brugðið. Hann segist oft hafa fundið fyrir því,
þegar eitthvað var að gerast, sem hann langaði
til að vera með í, að hann hafi fundið fyrir löm-
uninni, „en ég var svo heppinn að geta alltaf
fundið mér eitthvað til uppfyllingar í staðinn."
Skúli lá rúmfastur á spítalanum á ísafirði í sex
mánuði. Siðan var hann fluttur til Bolungarvík-
ur aftur. Þar var hann með fjölskyldunni í þrjá
mánuði, en síðan var hann fluttur á Landspítal-
ann og lá þar í tvö ár samfleytt. Fjölskyldan flutti
suður til að geta stundað hann og til þess að Skúli
fengi notið bestu læknishjálpar sem þá var völ á.
„Lífið snerist vitskuld um það að finna sér eitt-
hvað til að gera. Og þegar ég kom á Landspítal-
ann tók ég uppá því að sækja Sundhöllina í
Reykjavík. Ég fékk mikið út úr því að fara í sund.
í fyrsta lagi styrktist ég mjög í sundinu og í öðru
lagi var ég úti á meðal fólks og hafði af því fé-
lagsskap. Hvoru tveggja styrkti mig mjög þótt
með ólíkum hætti væri. Ófeigur Ófeigsson, sem
þá var nýr læknir á Landspítalanum og var ný-
kominn frá Bandaríkjunum, hvatti mig mjög til
að fara í sund. Og ég hafði svo gott af þessu að
ég synti annan hvern dag allan þann tíma sem
ég var á Landspítalanum, eða til 1956 að ég flutt-
ist hingað til Vífilsstaða.
Við reyndum að taka veikindum mínum eins
og hverju öðru áfalli, sem alltaf getur dunið yfir
í þessu lífi. Eftir að ég kom heim af spítalanum
kenndi ég skólakrökkum í aukakennslu og hafði
af því bæði gagn og gaman. Það var mikil til-
breyting í því.“
STÚDENTSPRÓF — LAGANÁM
Skúli lét ekki deigan síga þótt hann væri lam-
aður. Hann stundaði skóla — ingimarsskóla —
án þess nokkurn tíma að sækja hann, heldur las
námsefnið utanskóla. Þaðan tók hann gagn-
fræðapróf. Það kom svo í ljós að ráðamenn í
Menntaskólanum í Reykjavík töldu gagnfræða-
próf Skúla heldur losaralegt og ekki fullgilt.
Hann tók því gagnfræðapróf að nýju.
„En þegar ég sótti um það næsta vor, að fá að
taka stúdentspróf, þá þótti þeim það furðulegt,
enda gerðu þeir sér ekki grein fyrir því, að ég
hafði fylgst með bróður mínum og félögum hans
að meira og minna leyti og var í rauninni búinn
að lesa miklu meira en til var ætlast. Mér fannst
þetta allt ofur eðlilegt, enda tók ég stúdentspróf-
ið vorið eftir — 1943.
Að loknu stúdentsprófi velti ég því fyrir mér,
hvaða grein í Háskólanum hentaði mér best og
hvaða grein það væri sem myndi gagnast mér
mest á lífsleiðinni. Niðurstaðan varð sú, að ég
valdi lögfræði. Og útskrifaðist ég úr lögfræði ár-
ið 1949. Ég las lögfraeðina utan skóla og kom þar
aldrei nema í próf. Ég man að helstu kennarar
voru Ólafur Lárusson og Theódór Líndal. Þeir
voru ákaflega elskulegir og góðir við mig á allan
hátt og það sama er að segja um þá skólafélaga
mína sem ég kynntist. Þetta gekk allt eðlilega
fyrir sig.“
Ég spurði Skúla hvort skólagangan hefði verið
staðfesting á því fyrir honum sjálfum, að hann
gæti stundað nám. Gæti leyst verkefni sem aðrir
— þeir sem gengu heilir til skógar — gátu.
„Já, ég var að staðfesta það fyrir sjálfum mér
að ég gæti þetta, eins og aðrir. Þetta var bæði
praktískt, en ekki síður sálrænt fyrir mig að gera
þetta. Sömuleiðis vildi ég sýna umhverfi mínu
að þetta væri hægt, enda vonast ég til að þetta
hafi orðið öðrum, sem stríddu við svipaða erfið-
leika og ég nokkur hvatning. Þetta hafði ekki
verið gert áður hér á landi.“
Herbergi Skúla Jenssonar á Vífilsstöðum er
hlaðið bókum. Hann sat í rafdrifnum hjólastól
við skriftir þegar ég kom. Gömul belgvél frá IBM
stóð á borði, hlöðnu bókum. f hillu yfir skrif-
borðinu var sjónvarpstæki og gegnt dyrum opn-
aðist útsýni um glugga yfir Vífilsstaðavatn.
Sími hringdi og Skúli gaf línuna áfram. Hann
starfar nefnilega á símanum þann tíma sem
skiptiborðið niðri stendur ómannað. Á sumrum
selur hann veiðileyfi í vatnið. Hann er umboðs-
maður SÍBS á staðnum. Selur matarmiða og að-
stoðar menn á spítalanum, ef þeir þurfa á lög-
fræðilegri aðstoð að halda. Aðalstarf hans eru
hins vegar þýðingar. „Ég fékk berkla árið 1956
og kom þá hingað til Vífilsstaða. Þá var ég beð-
inn að taka hér símavörslu og hef verið við það
síðan. Fékk aðstöðu til þýðinga og hef fengist
við eitt og annað í sambandi við spítalann.
Þegar ég kom hingað var ég búinn að gefa upp
von um að ég myndi Iagast. Ég hélt að þetta
myndi kannski lagast eitthvað, en vonin um bata
var horfin. Ég gerði mér ekki von um að geta
gengið framar."
HLAUPANDI f DRAUMI
— Huernig var þad þegar þú komst aö þeirri
niöurstööu? Greip þig enginn söknuöur eftir þuí
sem þú haföir misst af?
- „Það kom ekki mikið fram með beinum hætti.
Það kom fram í draumum mínum. Mig dreymdi
þá oft og ansi mikið til baka — aftur í tímann. Ég
var yfirleitt yngri og hlaupandi í draumi. Venju-
lega kom þó eitthvað fyrir í draumnum. Það
gerðist eitthvað, sem hindraði mig. Það var eins
og ég kæmist ekki yfir hindrun.
Það má kannski segja að mér hafi tekist í
svefni að leysa eitthvað af þeim árekstrum sem
komu upp í mér um það leyti að ég gerði mér
grein fyrir að ég myndi aldrei hlaupa aftur.
Ég man að ég velti þessu stundum fyrir mér
þegar bræður mínir voru virkir í farfuglahópi.
Ég gat ekki tekið þátt í þessu, en ég kynntist
hópnum og heyrði þá tala um ferðirnar. Ég leysti
þessa löngun með því að taka að mér að sjá um
félagaskrá fyrir hópinn. Stundum fór ég með
þeim á skemmtanir og kynntist þessum ferðum
á minn hátt þar. Ég reyndi að finna einhvern
snertiflöt á þeim málum sem ég hafði áhuga á út
frá mínum forsendum."
Fyrir þessi jól koma út sjö bækur, sem Skúli
Jensson þýddi. Alls hefur hann þýtt yfir 200
bókatitla. Unglingabækur, spennusögur, ástar-
sögur og glæpasögur, sem flestir hafa lesið, eða
gluggað í. Höfundar eins og Victor Appleton,
Margit Söderholm, Bodil Forsberg, Helen Wells,
Francis Clifford, lan Flemming, Victoria Holt og
Ib Henrik Cavling. Allt eru þetta höfundar sem
Skúli hefur þýtt. Hann segir sjálfur, að hann „ís-
lenski" bækurnar. Við spurðum hvernig staðið
hafi á því að hann hóf störf sem þýðandi.
„Þegar ég sótti Sundhöllina var þar sundkenn-
ari Jónas Halldórsson og hann gaf út í félagi við
kunningja sína blað sem ég man ekki hvað hét.
Jónas hafði nefnilega aðstoðað mig við að kom-
ast heim úr sundinu. Og hann bað mig að þýða
fyrir sig greinar í þetta blað. í framhaldi af því
kom Oliver Steinn að máli við mig og bað mig
að þýða fyrir sig. Og ég byrjaði að þýða barna-
og unglingasögur fyrir hann. Síðan bættist
Hörpu-útgáfan á Akranesi við og Gunnar S. Þor-
leifsson hjá Bókaútgáfunni Hildi. Ég hef þýtt fyr-
ir þessa þrjá aðila öll árin síðan. Fyrsta þýðingin
kom 1953 og nú eru þær orðnar rúmlega 200
talsins."
SPENNUSÖGUR ÍSLENSKAÐAR
í lítilli stílabók heldur Skúli skrá yfir allar bæk-
urnar. Og titlana. Á frummálinu og hinn íslensk-
aða titil. í skránni getur að líta nöfn eins og Tom
Swift, sem unglingsdrengir og stúlkur lásu á
sjötta áratugnum og biðu jafnan spennt eftir
um hver jól. Sömuleiðis Leyndardómur flug-
freyjunnar og Flugfreyjan og dularfulla húsið,
eftir Helen Wells. Nöfn eins og Kjarnorkukafbát-
urinn og Sækoptinn eru í skránni. Og ósjálfrátt
framkalla þessi nöfn spennu og „mystík" kalda-
stríðsáranna. Þarna var meira að segja Rann-
sóknarstofan fljúgandi. Allur „sæens fiksjón litt-
eratúr" kalda stríðsins á íslandi. Ég spurði Skúla
um afstöðu hans til verka úr þessari hillu bók-
menntanna — léttmetishillunni — ég spurði
hvað honum fyndist um afþreyingarbókmenntir
af þessu tagi.
„Yfirleitt hef ég ekki viljað fara út í eiginlegar
þýðingar á alvarlegri bókmenntum. Til þess
þyrfti ég meiri ró og frið. Meiri yfirlegu. Það er
mikill erill í kringum mig, sem myndi trufla mig
við þess konar þýðingar. Þar sem þarf að hyggja
að efnismeðferð og stíl verður að vanda til hlut-
anna. Aðstæður mínar leyfa það ekki og því hef
ég ekki farið útí það. Og ég á mér enga sérstaka
drauma í sambandi við þýðingar. Eg hóf þær
hálfpartinn í greiðaskyni og hélt því áfram
vegna þess að þær hentuðu mér.
Þessar bækur urðu mér ágætis uppfylling í til-
verunni, en auðvitað eru þetta engin bók-
menntaverk og það lítur enginn á þetta sem slíkt.
Ég hafði hins vegar gaman af þessu lengi framan
af — sumar urðu ágætis félagar, en þetta er hálf-
gerð vella. Sumt af því. Efnistökin eru svipuð og
efnið stundum líkt. Suma höfunda þekki ég orð-
ið það vel að ég þýði þetta fyrirhafnarlaust beint
á vélina."
Skúli ákvað að dvelja áfram á Vífilsstöðum eft-
ir að hann hafði náð sér að fullu eftir berklaveik-
ina. Hann hafði í nógu að snúast. Skóp sér
smám saman grundvöll í tilverunni. Bjó sér til
heim innan veggja spítalans þar sem hæfileikar
hans nýttust í samræmi við langanir hans og
þrár. í samræmi við kringumstæður hans. Hann
tók virkan þátt í líflegu félagslífi spítalans. Kom
nálægt heimilisútvarpi staðarins og reyndi eftir
fremsta megni að lifa eðlilegu lífi. Þá hefur hann
lagt sig fram um að halda annars góðu bókasafni
Vífilsstaða við.
BJÓ MÉRTIL HEIM
„Ég sætti mig við það, þegar ég kom hérna
inn, að ég kæmist aldrei miklu lengra en hingað.
Ég leit hins vegar ekki á það sem svo, að ég væri
kominn á endastöð. Ég átti möguleika á því að
komast í Hátún 12 og eins á Reykjalund, en ég
sá ekki að neitt ynnist við það og því ákvað ég
að vera kyrr hér. Hér hafði ég örugga vinnu og
vinnuaðstöðu að öðru leyti.
Ég er búinn að vera í þessu herbergi í tólf ár.
Annars var ég á neðri hæðinni í nokkur ár, það-
an sá ég hafið.
Og hér bjó ég mér til heim. Ég er í sambandi
við umheiminn í gegnum síma, sjónvarp, bækur
og það fólk sem hingað kemur. Ég er búinn að
vera hér svo lengi, að hingað koma margir, ef þá
vantar upplýsingar. Ég er fullkomlega sáttur við
þann heim sem ég hef búið mér til.
Mér fannst oft, að ýmsir sem hingað komu
gerðu of lítið í því að taka sér eitthvað fyrir
hendur. Það er nöturlegt að horfa uppá unga og
fríska menn ráfa um og gera ekki nokkurn skap-
aðan hlut — nema að láta sér leiðast. Það eru
alltaf einhverjir möguleikar í kringum menn og
þeir verða að nýta sér þá. Menn verða að búa
ánægjuna til sjálfir.”
Við spurðum Skúla, sem hefur að sumu leyti
staðið utan heimsins, hvernig honum þætti hinn
heimurinn hafa þróast.
„Mér finnst að við höfum hlaupið svolítið út-
undan okkur sem þjóð. Á stríðsárunum flæddu
peningar um allt þjóðfélagið og allir höfðu
meira en nóg um tíma. Og eldri kynslóðin virtist
mér tapa áttum. Hún vildi eins og knýja yngri
kynslóðina til að gera það sem hún sjálf náði
ekki að gera á sínum yngri árum. Kannski fyrst
og fremst í sambandi við menntun. Stundum
þykir mér eins og þessar kröfur hafi leitt til aftur-
kasts hjá yngri kynslóðinni.
Kröfurnar eru margfaldar miðað við það, sem
menn lifðu sælir við áður. En þegar kröfurnar
eru miklar, þá er alltaf hætta á því að menn verði
alltaf óánægðir. Sumir virðist mér aldrei fá nóg.
Mér finnst svolítið eins og mál hafi farið úr bönd-
um. Þjóðin er ekki í takt við sjálfa sig finnst mér.
Menn leita of mikið út fyrir sjálfa sig eftir
ánægju. Fólk kann ekki að njóta þess að vera
með sjálfu sér. Það verður alltaf eitthvað að vera
að gerast, en kannski umfram allt, það verður
alltaf að vera að gera eitthvað fyrir fólk. Ánægj-
an er fyrst og fremst fóigin í því að gera hlutina
sjálfur. Ekki alltaf að láta gera hlutina fyrir sig.
Það má vissulega gera miklu meira fyrir fólk,
sem svipað er ástatt fyrir og mér. Hjálpin, sem
veitt er, er oft þannig að hún kemur ekki að réttu
gagni. Völdin eru svolítið tekin af okkur og það
er mikið um það að það er talað yfir höfuðið á
þessu fólki. Það er t.d. alþekkt að stundum, þeg-
ar læknar koma og líta til fólks, þá er það ekki
spurt sjálft, heldur þriðji aðili. Það er talað yfir
fólk og það sjálft ekki sett í samband við það
sem spurt er um. Það er oft komið fram við fólk
eins og það sé dauður hlutur, sem aðrir fylgjast
með.“
ALBERT OG PARÍSARFERÐ
Skúli Jensson hefur orðið fyrir því að um-
hverfið meðhöndlaði hann eins og hann væri
fyrir. Að hann væri til óþæginda. Hann hefur
ekki látið slíkt hafa áhrif á sig heldur skapað sér
aðstæður á eigin forsendum. Þótt óliklegt sé hef-
ur Skúli t.a.m. farið til útlanda. Árið 1951. Við
spurðum hann um aðdraganda þess.
„Það má þakka Albert Guðmundssyni Parísar-
ferð mína. Þannig var, að Albert vann um tíma
sem sundhallarvörður og þar kynntist ég hon-
um þegar ég stundaði Sundhöllina. Þetta var á
árunum fyrir 1950. Þegar hann kom í heimsókn
úr atvinnuknattspyrnunni, þá kom hann við í
lauginni á morgnana til að hitta mig. Svo var það
eitt sinn, 1951, að hann sagði við mig, að ég
þyrfti endilega að koma til sín áður en hann færi
frá París, en það stóð þá til. Þá var hann hjá Rac-
ing Club í París. Hann herti mig uppí að fara og
bauðst til að sækja mig til London og skila mér
þangað aftur. Og petta gerði hann.
Við hittumst í London og flugum til Parísar í
þrumuveðri og eldingum. Mér þótti mjög gaman
að því. Ég minnist þess enn að hafa séð neista-
flugið standa aftur af vélinni. Mig minnir að Al-
bert hafi liðið hálf illa.
Albert fékk frí frá æfingum í heila viku og fór
með mig um allt. Og ég var afskaplega þakklát-
ur fyrir það sem hann gerði fyrir mig. Ég man
sérstaklega eftir því hve vinsæll hann var í Cha-
ville — smábæ utan Parísar — þar sem hann bjó.
Hjá liðinu hitti ég félaga hans. Skoðaði æfinga-
svæði félagsins og borðaði þar með honum og
það var greinilegt á öllu að hann var mikils
virtur hjá liðinu, enda lék hann sér með drengj-
um úr þorpinu í fótbolta. Albert stóðu allar dyr
opnar.
Þetta er eina utanlandsferðin sem ég hef farið.
Og aldrei haft neinn sérstakan áhuga á þessum
Suðurlandaferðum."
Skúli Jensson var með þýðingu á borðinu hjá
sér þegar ég kom. Hann var hálfnaður með
næstu bók. Sagðist reyna að halda vel á spöðun-
um og eiga alltaf nokkrar bækur á lager. Þegar
ég spurði hann hvort hann aetti sér draum, þá
leit hann út um gluggann. Út á ísi lagt Vífils-
staðavatn. Hann hugsaði sig um — og sagði nei.
Ég ítrekaði spurninguna. Eftir stutta umhugsun
sagði Skúli: „Mér hefur alltaf þótt ánægjulegt að
hafa útsýni útá hafið. Ég ólst upp í Bolungarvík.
Og sakna þess stundum að sjá ekki hafið."