Helgarpósturinn - 11.12.1986, Blaðsíða 43

eftir Jóhönnu Sveinsdóttur myndir: Jim Smart teikning: Jón Óskar
LINIIM
. . .ER HEIÐARLEGUR,
HEIMSKUR SKÚRKUR í
ÞJÓÐSÖGUM
„Eftir því sem ég kemst næst felst
sérstaða íslenska djöfulsins eins og
hann er útmálaður ! þjóðsögunum í
því hversu strangheiðarlegur hann
er. Prestarnir sem hann á í skiptum
við eru aftur á móti óheiðarlegir.
Kölski er orðheldinn en þeir ganga
nánast alltaf á bak orða sinna. Það
er dáiitið merkilegt. Og í nokkrum
sögum er greint frá gömlum konum
sem vorkenna honum, þessum
vesaling sem engan á að og allir tala
illa um. Þetta er ósköp indælt við-
horf.
Það er sama hvað hinn lúterski
rétttrúnaður reyndi að berja helvít-
iskenninguna inn í fólk þá er eins og
lifi í vitund þjóðarinnar visst kæru-
leysi gagnvart þessum voða. Þar fyr-
ir utan hefur kvendjöfullinn ekki átt
upp á pallborðið hér af einhverjum
ástæðum, og í íslenska djöfulinn
vantar algjörlega hið kynferðislega,
hinn holdlega freistara. Eiginlega er
þetta hálfkynlaust viðrini."
Bjarni Vilhjálmsson hefur ritað
grein sem hann nefnir Hugljómun
um kölska þar sem hann fjallar
einkum um merkingu orðsins
kölski. Það tengist lýsingarorðinu
köllsugur sem er svo aftur dregið af
nafnorðinu kalls sem venjulega
merkir „háð, spott, kerskni". Með
nafninu kölski er því aðeins tekið
mið af einum þætti í fari paurans, en
samkvæmt kristinni siðfræði er háð
og spott djöfullegs eðlis. Undir lok
greinar sinnar segir Bjarni:
„Vera má að íslenzkar hugmyndir
um djöfulinn sem sérstakan spottara
megi rekja aftur til hinnar heiðnu og
rótgrónu viðkvæmni fyrir níði,
flími, flimtan og háði sem þung
viðurlög lágu við í fornum norræn-
um lögum og á e.t.v. rót sína í trú á
töfra. Minna má á, að enn er háð
og spé biturt vopn í mannlegum
samskiptum."
Ef marka má þjóðsögurnar var
kölski íslendingum fyrst og fremst
nokkurs konar gáfnapróf, vinsælt
var t.d. að kveða hann í kútinn, og
menn þurftu ekki að vera neitt sér-
staklega hagmæltir eða glúrnir til
að geta leikið á hann. Menn um-
gangast kölska nánast sem heimskt
illmenni, hafa alltaf yfirburði yfir
hann í gáfum þveröfugt því sem
við blasir t.d. í þýskum og frönskum
miðaldaheimildum.
HVORKI NORNIR NÉ
KVENDJÖFLAR
Arni Björnsson minntist á að i
hinn íslenska kölska vanti alveg
hlutverk hins holdlega freistara
enda áttu hugmyndir um galdra-
nornir sem hefðu gert samning við
djöfulinn afar erfitt uppdráttar á ís-
landi. Ofsóknir á hendur konum,
einkanlega þeim sem eitthvað
kunnu fyrir sér í læknisfræði, byrj-
uðu snemma á miðöldum; „rök“
fyrir því að gera konur tortryggi-
legar voru búin til með hártogunum
á setningum í ritum þekktra kirkju-
feðra á borð við Ágústínus og Tóm-
as Aquinas. Tveir harðvítugir kven-
hatarar kirkjuveldisins, þeir Krámer
og Sprenger, „útskýrðu" ístöðuleysi
kvenna út frá „merkingu" orðsins
femina: fe væri komið af latneska
orðinu fes sem merkir trú; mina
væri aftur á móti dregið af orðinu
minus sem merkir minna. Þar af
leiðandi merkir orðið femina, kona,
sú sem hefur minni trú og leiðist
auðveldlegar í freistni en karlmað-
urinn!!
En á meðan konur út um alla Evr-
ópu voru brenndar á báli fyrir engar
sakir og nægði t.d. að prestum
þættu þær tortryggilegar var ein-
ungis ein kona brennd fyrir galdra á
íslandi. Það er t.d. stórmerkilegt að
Isafjarðarklerkurinn Jón Magnús-
son sem útmálað hefur djöfulsins of-
sóknir sér á hendur í Píslarsögu sinni
og vildi þar um kenna Þuríði nokk-
urri Jónsdóttur á Kirkjubóli, var
kveðinn í kútinn og Þuríður sýknuð
af ákærum. Á meginlandi Evrópu
hefði ekki þurft vitnanna við, en
konunni samtímis varpað á bál. En
jafnvel í íslenskum þjóðsögum örlar
varla á þeim viðbjóðslegu kynór-
um, um samfarir djöfulsins og
galdrakvenna, sem eru ríkur þáttur
galdratrúarinnar erlendis.
Á íslandi átti sú hugmynd semsé
ekki upp á pallborðið að konur
gerðu samsæri í stórum stíl við djöf-
ulinn eftir að hafa haft við hann hin-
ar svaðalegustu samfarir og gerðust
nornir til að klekkja á öðru fólki. Ef
til vill er hluta skýringarinnar að
finna í því að heiðnar örlaganornir
voru mjög jákvæðar verur og klók-
ar. Meira að segja sjálfur Óðinn gat
ekki án ráðlegginga þeirra verið og
leitaði til þeirra þegar hann var gjör-
samlega kominn í þrot og vissi ekki
sitt rjúkandi ráð. Ef til vill hefur
þetta heiðna viðhorf til norna haldist
í þjóðtrúnni rétt eins og að heiðin
örlagatrú lifir góðu lífi meðal vor
enn þann dag í dag. Enn dreymir
fólk fyrir daglátum. Ekki verður
feigum forðað né dfeigum í hel kom-
ið.
MAGNÚS STEPHENSEN
STRIKAR DJÖFSA ÚT
Það er síðan af djöflinum að segja
að Magnús Stephensen gerði að
honum einhverja hörðustu atlögu
fyrr og síðar hérlendis með því að
strika hann út úr sálmunum í Leir-
gerdi sem hann prentaði á upplýs-
ingatímanum 1801. Vakti þetta at-
hæfi að vonum mótmæli margra
kirkjunnar manns eins og séra Jóns
Þorlákssonar sem fannst algjör rök-
leysa að afneita fyrst því sem sé aug-
ljósast að sé til, hinu illa, eins og
hann yrkir um í þekktu kvæði:
Nœr vissud þér svo heimskan hest
hann myndi fyrir sverja,
er hann framkeyrdur másar mest
menn séu til að berja.
En vorrar aldar vitringar
votta ad djöflar séu ei þar,
nœr þeir helst á þeim berja.
Að hans mati var það algjör rök-
leysa að neita því sem jafnvel blasi
við hestum: að það séu til menn sem
berja!
Frá og með tímum upplýsingar-
innar hefur djöfullinn síðan verið á
stöðugu undanhaldi í íslenskri ræðu
og riti, íslenskir klerkar hafa fyrir
löngu lagt niður útmálun andskot-
ans og vistarvera helvítis. Þó
mundi einn viðmælandi blaðsins
eftir að hafa heyrt prest messa yfir
börnum í útvarpinu fyrir tuttugu og
fimm árum síðan. Hann sagðist sjá
djöfulinn skríða á milli bekkjanna
sem þau sátu á. . .
GLÆPASÖGUR ERU
SÁLMAR NÚTÍMANS
En eins og dæmin sem tekin voru
af HP hér í upphafi sanna virðast
menn hafa jafnrika þörf eftir sem
áður fyrir einhvers konar tvíhyggju,
að hrærast einhvers staðar í átökum
milli góðra afla og illra, hvort sem
þeir setja það í trúarlegt samhengi
eður ei. Fjölmörg dæmi mætti tína til
því til frekari staðfestingar. Þannig
sagði Heimir Pálsson bókmennta-
fræðingur í samtali við HP:
„Segja má að glæpasögur séu rétt-
trúnaðarsálmar nútímans. Fólk finn-
ur að ýmis ill öfl eiga auðvelt
uppdráttar í samfélaginu, því þykir
það engan veginn óhult gagnvart
þeim og er hrætt. Þess vegna þarf
það að búa sér til einhvern góðan
„guð“, t.d. löggu eða einkaspæjara,
„good guy“, sem það getur sett allt
sitt traust á, og lifað í þeirri trú að
hann muni uppræta hið illa. Ég er
sannfærður um að sama hugmynd-
in liggur til grundvallar í virkilega
sanntrúuðum sálmi og í hefðbund-
inni glæpasögu. Við þurfum ein-
hvern veginn vernd og erum að
leita að henni."
Því má segja að Rambo, James
Bond, ofurmannlegar hetjur Ali-
stair MacLean, drykkfelldir og kær-
ingarlausir einkaspæjarar Dashiell
Hammett og Raymond Chandler, að
ógleymdum rannsóknarblaða-
mönnum HP séu í hlutverki „góða
guðsins og verndarans" hver með
sínum hætti, í því að verja hina
öryggislausu þegna í siðspilltum og
ógnvekjandi heimi. Síðan getur
hver og einn dundað sér við að mála
sinn eigin skratta á vegginn, hvort
sem hann er í gervi Rússagrýlu,
Dynasty-nornar, JR, eða einhvers
annars. Hið illa iúrir alls staðar.
Við hæfi er að enda þessa hugleið-
ingu á orðum Nínu Bjarkar Árna-
dóttur, skáldkonu sem er kaþólikki
og telur að auðvitað verði alltaf ein-
hvers konar mótvægi til staðar, átök
djöfulsins og Krists, myrkurs og
ljóss. í samtali við HP sagðist Nína
gjarnan vilja vera laus við djöfulinn,
en við hvað hefði maður þá að berj-
ast? Hún segist mest halla sér að
Maríu mey og hinu góða. En á viss-
um augnablikum hafi hún fundið að
enginti vandi sé að kalla á hið illa.
Hún efast ekki um að ef hún hugsaði
mjög stíft um djöfulinn og vildi að
hann kæmi til sín gæti hún fengið
hann til þess.
MEN HVAD ER
DJÆVELEN OG HVAD ER
GUD, NÍNA?
„Mér finnst kaþólikkar miklu
umburðarlyndari og víðsýnni en
lúterstrúarmenn," segir Nína Björk.
„Ég á vinkonu sem er Benediktína-
systir í dönsku klaustri þar sem ég
fer stundum til að skrifa. Hún er
mikill aðdáandi Karen Blixen og eitt
sinn sátum við og ræddum um
hana. í barnaskap mínum og ein-
feldni var ég hissa á því að ramm-
kaþólsk nunna væri svona yfir sig
hrifin af Karen Blixen. Og ég spyr
hana hvað henni þyki þá um þann
sáttmála sem Blixen gerði við djöf-
ulinn, en hún sagðist hafa selt sál
sína djöflinum: ef hann vildi hjálpa
henni til að gera allt að sögum og
ævintýrum mætti hann eiga sál
sína. Þá segir þessi rammkaþólska
nunna: „Ja, men hvad er djævelen
og hvad er Gud, Nína?“ Og mér varð
ansi orðfátt!"
HELGARPÓSTURINN 43