Helgarpósturinn - 19.11.1987, Síða 23

RITHOFUNDURINN OG IMYNDIN
í eina tíð voru rithöfundar og skáld eins konar poppar-
ar samtímans. Þó ekki í þeim skilningi að þeir væru að
fást við léttvægari hluti en þeir gera í dag, heldur vegna
þess að þá voru þeir hetjur og stjörnur, stórmenni og
kavalerar sem hinn aumi almenningur fylgdist með.
Nýrra bóka þeirra var beðið með eftirvæntingu; þeir sem
best stóðu sig urðu efnaðir menn og líf þeirra varð al-
menningi sú draumsýn sem líf hollywoodstjarna og
poppgoða er í dag. En nú eru aðrir tímar, rithöfundar eru
flestir hverjir hversdagslegir menn og konur, vinna sína
vinnu sem felst í að skrifa bækur og hafa langt því frá
jafnmikið að segja og hinir sem áður voru uppi, voru
uppi á þeim tíma þegar bókin var áhrifamesti fjölmið-
illinn.
EFTIR KRISTJÁN KRISTJÁNSSON
Oscar Wilde, frægasti snillingur sögunnar, eiturtunga sem taldi íslendinga gáfuðustu þjóð veraldar þar sem hún fann
Ameríku og hafði vit á að týna henni aftur.
Kannski var þetta alls ekki svona,
kannski er þessi ímynd sem skapast
hefur af rithöfundum í gegnum tíð-
ina bara goðsaga sem á sér alls enga
stoð í raunveruleikanum. Eftir því
sem tímar hafa liðið hefur goðsagan
magnast og breyst, orðið að ein-
hverju stórkostlegu sem stenst svo
alls ekki þegar nánar er að gáð.
Kannski er það bara alls ekki satt að
stúlkur hafi geymt ljóð Davíðs Stef-
ánssonar undir koddanum og freist-
ast til að líta í þau og lesa á síðkvöld-
um, þegar þær vildu gleyma hugar-
angri hversdagsins, svipað og nú-
tímamaðurinn gerir þegar hann fer
í bíó, leigir sér myndbandsspólu eða
setur plötu á fóninn. En þó svo að
þetta sé ekki satt þá er goðsagan til.
Eftir því sem við færumst lengra frá
uppruna hennar eru meiri líkur til
að hún verði talin sönn, að tilveran
hafi þannig verið eins og goðsagan
segir til um.
I upphafi aldarinnar, kannski líka
á ofanverðri þeirri nítjándu, var til
nokkuð sem nútímamaðurinn hefur
kallað snillingsímyndina. Þá stefndu
drengir og ungir menn að því að
verða ódauðleg skáld og snillingar.
Snillingarnir voru hafnir yfir efnið,
lifðu í andanum, allt sem þeir sögðu
og gerðu var stórkostlegt og yndis-
lega ómótstæðilegt, þeir fóru sínar
eigin leiðir og létu sér fátt um aðra
finnast. Tákn þessarar snillings-
ímyndar er óneitanlega írinn Oscar
Wilde — hann var svo mikill snill-
ingur og svo hátt yfir aðra hafinn að
hann hikaði ekki við að láta persón-
ur í bókum sínum segja að þær
hefðu rekist á verk eftir ungan snill-
ing — Oscar Wilde. Reyndar gerði
Halldór Laxness það líka, móðir
Steins Elliða í Vefaranum mikla frá
Kasmír segir eitt sinn við Stein að
það birtist oft skemmtilegar greinar
í blöðum eftir ungan mann, Halldór
Laxness. Reyndar eru þessari snill-
ingsímynd hvergi gerð betri skil en
einmitt í Vefaranum mikla; Steinn
Elliði er mestur snillingur sem hér
hefur alið aldur sinn. Hann var eig-
inlega ekki af þessum heimi.
ísland hefur auðvitað alið fleiri
snillinga, sýnu raunverulegri. Ljóð-
og leikritaskáldið Jóhann Sigurjóns-
son fellur t.d. að þessari ímynd eins
og flís við rass. Þunglyndisleg
Hemingway var svo áhrifamikil
persóna aö jafnvel hafa birst um þaö
langar greinar hvaö er aö vera Hem-
ingway-isti.
draumkennd myndin af honum,
sem komið hefur fyrir hvers manns
sjónir í skólaljóðunum, sér til þess;
hann leggur hönd undir kinn, til
hliðar eru glös og brostnir draumar.
Jóhann dó líka ungur maður. Til
þess að passa inn í þessa ímynd snill-
ingsins, sem er með áhyggjur heims-
ins á herðunum, þurfa menn að
deyja ungir. Það er rómantískara og
snillingar eru rómantískir sveim-
hugar, marglyndir, örir og um leið
svo ósköp þjáðir. Og svo auðvitað
Einar Ben. sem var rakið stórmenni
til orðs og æðis.
Þessi rómantíska snillingsímynd
er auðvitað komin beint frá Werther
hinum unga, sem Goethe skrifaði
um á sínum tíma. Sá maður var frá-
vita af óendurgoldinni ást og framdi
sjálfsmorð. Seinni tíma rómantískir
snillingar hafa að vísu ekki framið
sjálfsmorð, nema þá í óeiginlegum
skilningi. Þrá þeirra eftir fullkom-
leika, hinu fagra sem stundum er
kona en oft lika skáldskapurinn og
liinn hágöfgi andi, leiðir oft til heift-
arlegra átaka í sálu þeirra sem end-
ar í einhvers konar sjálfsafneitun og
missi.
Snillingurinn í sinni hreinu mynd
varð þó ekki svo langlífur en rithöf-
undar héldu þó áfram að skrifa af
köllun, vegna þess að þeim þótti
það sem þeir höfðu að segja svo yfir-
máta mikilvægt að heimurinn
mætti ekki missa af því. Franz Kafka
er líklega eitt frægasta dæmið um
slíkan mann. Hann var venjulegur
skrifstofuþræll sem afneitaði sam-
félaginu og settist við skriftir. Hann
dró til baka áform sin um að giftast
konunni sem hann var heitbundinn
til þess að geta helgað sig skriftun-
um. Ekkert skyldi halda honum frá
því að skrifa og nútíminn er honum
auðvitað þakklátur fyrir staðfest-
una.
Snillingsímyndin, í bland við
þessa þunglyndu draumkenndu
rómantísku hetju, sem er svo ofur
viðkvæm, hefur í evrópskum bók-
menntum orðið feiknalega lífseig,
enda átti hún lengst af ekki í neinni
samkeppni. Ef menn vildu verða rit-
höfundar urðu þeir að gangast inn á
mýtuna. Þegar leið á öldina fóru
aðrar tegundir rithöfunda að kveðja
sér hljóðs, og smám saman varð úr
Jóhann Sigurjónsson, hin fullkomna
rómantíska hetja. Hann hefur allt
sem þarf, nútíma auglýsingastofa
gæti ekki hafa gert betur í því aö búa
til ímynd.
þessu öllu einn hrærigrautur sem
sameinast að öllum líkindum í Hem-
ingway. Hemingway var allt í senn;
mjúkur, harður, ruddi og sjentilmað-
ur, rómantískur og ofsafenginn.
Hann var ævintýramaður, harðsoð-
inn drykkjuhrútur, veiðimaður,
þekktur fyrir áhuga sinn á nautaati
og gat svo líka verið svo yndislega
ljúfur í harðneskjunni. Hann varð
einn af þeim höfundum sem urðu
miklu frægari en bækurnar sem
þeir skrifuðu og þurfti þó töluvert
til. Lýsingar Hemingways sjálfs á því
hvernig hann skrifaði á kaffihúsum
í París hafa orðið lífseigar og eftir
því sem sagan segir sitja margir ung-
ir menn á kaffihúsum í París og
reyna að fanga andann sem Hem-
ingway skildi eftir þegar hann fór.
Hemingway kynntist líka Gertrud
Stein og öllu því gengi sem hún um-
gekkst og síðan hafa lýsingar hans á
því gert að verkum að það þykir hið
eina sanna listamannslíf. Að vísu lif-
ir líka sagan um manninn sem átti
ekki fyrir mat og kvaldist af kulda
og vosbúð í lilu herbergi í risi, innan
um handrit að snilldarverkum.
A.m.k. lifði hún góðu lífi þangað til
Laxness lýsti því einhvern tíma yfir
að hann myndi ekki til þess að hann
hefði nokkurn tíma misst úr máltíð.
Menn hafa samt aldrei sætt sig full-
komlega við þetta og því lifir sagan
um manninn sem svalt og skrifaði
smásögur í Berlingske til að eiga
fyrir pappír.
Pétur Gunnarsson hefur öðrum
mönnum betur gert upp reikninga
við þessar goðsagnir um rithöf-
unda, einkum í bók sinni Persónum
og leikendum. Andri Haraldsson,
söguhetjan, er upptekinn af að stúd-
era lífsstíl skáldanna og vinnuað-
ferðir sem hann ætlar að nota sér til
að verða sjálfur frægur rithöfundur.
Hann kemst þó að því í endann að
það er ekki til uppskrift að höfundi,
spurningar eins og hvað hefði Hem-
ingway gert? svara engu fyrir hann
sjálfan. Jafnvel París og Þingvellir
eru ekki það sem þessir staðir eiga
að vera, guðdómlegir fyrir andann
og sjálfkrafa hvati á skáldgáfuna.
Það má geta sér þess til að lokanið-
urstaða mannsins sem hefur stöðugt
verið að reyna að finna hvernig
maður hann á að vera til að verða
höfundur sé sú að menn geti það
eins þó þeir séu ekki annað en fjöl-
skyldufeður í blokk og fari á göml-
um btl eftir nauðsynjum í Kron.
Um leið og þessi niðurstaða verð-
ur ljós er hulunni svipt af goðsögn-
inni um rithöfundinn sem stígur út
úr lestinni á brautarpallinum með
ódauðlegt handritið undir hendinni.
Bæði snillingurinn Stein Elliði og
hans líkar, sem og Hemingway, fá að
sigla sinn sjó. Það þýðir ekki fyrir
unga menn að ætla sér að feta í
þeirra spor þó þeir vilji verða rithöf-
undar.
En á sama tima hættir rithöfund-
urinn að vera sérkennileg persóna,
hann verður bara einn af fjöldanum
og fólki lærist að það er ekkert sér-
staklega merkilegt við persónu
hans. Hann er bara maður eins og
allir hinir; etur, sefur, þvær upp og
les sögur fyrir börnin sín á kvöldin.
Dulúðinni um listamanninn ódauð-
lega hefur verið fleygt fyrir róða.
En þá gerist það líka að Strind-
berg verður stærri í minningunni.
Nútímarithöfundurinn verður að of-
ur venjulegum manni og gerir ekki
annað en skerpa andstæðuna við
goðsöguna um stórmennin sem
einu sinni réðu ríkjum á ritvellinum.
Og þó menn átti sig á því að Arthur.
Miller muni aldrei aftur giftast Mari-
lyn Monroe verður það líka til þess
að gera það ódauðlegt að Arthur
Miller, heimsfrægur rithöfundur, var
einu sinni giftur mesta kyntákni
sem heimurinn hefur alið. Nútíma-
rithöfundurinn er sennilegast ekki
ýkja spennandi persóna þegar mið-
að er við myndina sem dregin er
upp af hinum eldri, frekar hvers-
dagslegur, sléttur og felldur. í stað-
inn yljar fólk sér bara við sögur af
dauðum höfundum sem gera þeim
kleift að sjá rithöfundinn i dulúðugu
ljósi, þar sem hann getur tekið upp
á hverju sem er. Þegar öllu er á botn-
inn hvolft er andleg fæða mannsins
goðsögurnar um eitthvað sem er
alltaf handan hornsins en virðist
samt vera innan seilingar. Kannski
sama þráin og var svo sterk í snill-
ingnum á öndverðri öldinni, þráin
eftir hinu fullkomna, hreina og eilífa
sem ekkert fær grandað, paradís
hinum megin við hólinn sem er bara
rétt handan við vatnið . . .
Hugleiding um rithöfunda og
godsagnir, mennina aö baki
bókanna fyrr og síöar.
HELGARPÓSTURINN 23