Helgarpósturinn - 24.03.1988, Blaðsíða 27

STÓLL
HÚSTRÚ ÞÓRUNNAR
Einn af kjörgripum
Pjódminjasafnsins
Þjódminjasafn íslands er uppfullt
af munum sem bera sjálfum sér og
eigendum sínum merkilegt vitni.
Um leiö hafa þeir víöari skírskotun
sem söguheimild um menningu ís-
lensku þjóöarinnar um árhundruö.
Þú reikar um sali safnsins og fellur
í dularfulla leiöslu fortíöar. Saga ís-
lands rifjast upp í óreglu með
óvæntum tengingum og atburöum
og þú þreifar á þúsund ára sögu
þjóöarinnar um leiö og hún þreifar
á þér.
Hún og þú eruð eitt. Skarkali bíl-
anna og nútímans er víðs fjarri um
stund, t þögninni nær hvísl hlutanna
eyrum þínum. Þeir hafa allir líf.
Heimasæta sækir gullin sín í kistil
sem afi situr á og saumar skinn und-
ir sokkana á meðan bróður hennar
sárverkjar í góminn í næsta sal af
því að hann var að fikta með hrífu-
skaftið uppi í sér þegar einhver
renndi sér óvænt að honum eftir
safngólfinu.
Þór Magnússon þjóðminjavörður
leiðir okkur um salina. Stóllinn var
í eigu Þórunnar dóttur Jóns biskups
Arasonar. Hann er því frá árunum
fyrir 1550. Stóllinn segir til sín sjáif-
ur því á stólbakinu er áletrun þar
sem stendur: „Hústrú Þórunn á stól-
inn, Benedikt Narfason .. .“ svo
endar áletrunin, en hefur vafalaust
átt að vera „Benedikt Narfason
gerði“. Stóllinn er kominn frá Grund
í Eyjafirði og hústrú Þórunn er með
fullri vissu þessi landfræga Þórunn
Jónsdóttir Arasonar biskups. Sams
konar stóll er til sem vafalaust var í
eigu Ara lögmanns, bróður hennar.
Hann er einnig úr Grundarkirkju.
Upphafsstafir Ara eru framan á
þeim stól. Þriðji stóllinn sem vitað
er um samkvæmt eignaskrám kirkj-
unnar er ekki lengur til. Safnið á
reyndar stólbaksbút sem þugsan-
lega eru leifar glataða stólsins úr
Grundarkirkju.
GATIÐ Á SETUNNI
Þórunnarstóllinn er úr íslensku
birki og mjög fallega skorinn. Hann
er einn af bestu gripum íslensks
myndskurðar. Uppistaða hans er
dýramyndir; vængjaður dreki, fugl-
ar og skógardýr. Síðan eru öll mán-
Nautsmerkið, Tvíburarnir og
Krabbinn sjást mjög greinilega á stól
Þórunnar á Grund.
aðarmerkin skorin út í stólinn og
rúnaletur með til skýringar. Þarna á
milli er falleg mynd af lúðurþeytara
úti í skógi og síðan dæmigerður
„akantur" sem fylgt hefur íslensk-
um myndskurði, vefnaði og reyndar
einnig myndskreytingu vefnaðar.
Maðurinn sem situr á drekahöfðinu
til hægri er mjög skemmtilegur, en
hann sést víða á útskornum íslensk-
um munum. Tilgangur hans er hins
vegar ekki kunnur. Maður getur
ímyndað sér hann sem eins konar
verndara gripsins, því svo haglega
útskorinn gripur var auðvitað verð-
mæt prýði eiganda síns. Drekarnir
og fuglarnir fylgja kirkjuskreyting-
um frá miðöldum.
Stóllinn er dálítið merkilegur að
því leyti að ef maður lyftir setunni er
geymslukista undir. Það er líklegt að
kistan hafi geymt ullarhnykla, þeg-
ar Þórunn sat og prjónaði, þó það sé
í það fyrsta að fólk hafi verið farið
að prjóna hér á íslandi svo snemma
á sextándu öld. En það er gat á set-
unni og maður sér ekki betur en það
sé til þess ætlað að ullarþráðurinn
liggi þar upp til hagræðingar. Leður-
sessan hefur varla fylgt stólnum frá
upphafi, en verið bætt við síðar.
Stóllinn er í rómönskum stíi, þó
hann sé töluvert yngri en sá stíll gef-
ur til kynna. Tíska og liststefnur
voru væntanlega eilítið langlífari þá
en nú og að auki lengur að berast.
SVEIGJURNAR
Það sem einkennir stól sem þenn-
an eru sveigjurnar í viðnum, sem
sýna glöggt úr hvers konar efnivið
smiðurinn og tréskurðarmeistarinn
urðu að vinna. íslenska birkið hefur
þá sem nú verið kræklótt og stóllinn
ber sterkan svip þess. Menn gátu
hvorki hefiað né sagað til. Með
sveigjunum verður stóllinn miklu
meira lifandi og persónulegri. Hann
er eins fjarri þráðbeina nútímastóln-
um og hugsast getur, sem að auki er
fjöldaframleiddur. Stóll Þórunnar á
að sjálfsögðu engan sinn líka. Stóll-
inn er ein mesta gersemi Þjóðminja-
safnsins.
Hann var lengst af í eigu kirkjunn-
ar, en árið 1843 sendir Olafur Briem
timburmeistari, faðir séra Valdimars
Briem á Stóra-Núpi, stólana ásamt
fleiri gripum til Þjóðminjasafnsins í
Kaupmannahöfn, sem var þá líka
Þjóðminjasafn íslendinga. Dökkur
blær stólsins er alls ekki uppruna-
legur, heldur hafði hann ljósan og
fallegan lit birkisins. Danir bæsuðu
stólinn hins vegar með dökku efni
til að verja hann fyrir trjámaðki sem
lengi var plága í evrópskum söfn-
um. Þetta hefur hins vegar aldrei
verið vandamál hér. Ef þú sérð hlut
á Þjóðminjasafninu sem er étinn af
trjámaðki máttu bóka að hann hef-
ur dvalið lengri eða skemmri tíma á
Þjóðminjasafninu í Kaupmanna-
höfn eða öðru erlendu safni og kom-
ið síðan heim aftur. Á Alþingishátíð-
inni 1930 afhentu Danir íslending-
um stólinn til baka, sem gjöf, ásamt
mörgum fleiri merkilegum gripum
sem nú eru kjörgripir Þjóðminja-
safns íslands. Það er þess virði að
líta þangað inn reglulega.
FÞ
ÚTVARP
Grímur í grasrótinni
Á þessum vettvangi hefur áður
verið vakin athygli á útvarpsstöð-
inni Rót fyrir skemmtilega og at-
hyglisverða þætti. Einn slíkur var
á Rótinni sl. sunnudag. Þá spurðu
sérfróðir áhugamenn um utanrík-
ismál Steingrím Hermannsson
utanríkisráðherra um utanríkis-
stefnu íslands og þróun alþjóða-
mála. Þeir sem spurðu hafa smám
saman verið settir út af landakorti
fjölmiðlanna í landinu. Þegar mál-
efni Suður-Ameríku, Mið-
Ameríku, Mið-Austurlanda eða
heimshluta ber á góma er venju-
lega ekki leitað eftir áliti þessa
áhugamannahóps. Ekki lengur.
Skoðanir þeirra eru ekki „autoris-
eraðar" innan rammans sem ljós-
vakafjölmiðlarnir hafa búið sér til
í samkeppni hver við annan.
Þeir hafa kosið að styðjast við er-
lend fréttaskeyti og myndir frá
stórfyrirtækjum í vitundariðnað-
inum og halda sig frá þekkingunni
sem áhugamenn í landinu búa yf-
ir. Þátturinn með Steingrími
Hermannssyni á Rótinni sýndi hve
mikill sjónarsviptir er að þessu
fólki á opinberum skoðanavett-
vangi. Utanríkisráðherra var
spurður af mikilli þekkingu á við-
komandi málaflokkum, enda
spýtti hann úr sér hverri „frétt-
inni" á fætur annarri í þessu við-
tali, sem stóð hálfan annan
klukkutíma. Er þetta ítarlegasta
viðtal um utanríkismál sem birst
hefur við íslenskan utanríkisráð-
herra árum saman.
Það hiýtur að vera umhugsunar-
efni fyrir aðrar útvarpsstöðvar
hvort ekki sé rétt að hverfa um
stund frá poppinu, hinum mikla
hraða og þeytingi og reyna að fá
menn til að tala í útvarp um eitt-
hvað sem skiptir máli. Bylgjan
iagði t.a.m. niður prýðisgóðan
kvöldþátt, Vökulok, og setti í stað-
inn tónlist. Rótin sannar að það
voru mistök að leggja þann þátt
niður. Poppstöðvarnar geta lært
ýmislegt af grasrótarútvarpinu.
Helgi Már Arthursson
SJÓNVARP
Gríman
Guðni Bragason er að fjöl-
margra áliti athygliverðasti frétta-
maður Ríkissjónvarpsins. Ég segi
þetta ekki út í bláinn því ég gerði
skyndikönnun meðal návistar-
manna og þessi varð niðurstaðan.
Guðni er skýrmæltur, yfirvegaður
og jafn ágætlega að sér í Manila á
Filippseyjum og í sjónvarpssal.
Hann er hreinn og snyrtilegur,
bindishnúturinn alltaf kórréttur
og hann á auðvelt með að ná at-
hygli áhorfenda. Innan veggja
sjónvarpsins hefur hann verið
uppnefndur „alfræðiorðabókin
gangandi” og guðveithvað, svo vel
er Guðni að sér í hvers kyns mál-
efnum umheimsins, sem ekki er
lítill kostur þegar um sjónvarps-
fréttamann er að ræða. í stystu
máli er Guðni Bragason fyrirmynd
annarra fréttamanna.
Þeir sem reglulega þurfa að
koma fram fyrir alþjóð, eins og
sjónvarpsfréttamenn, stjórnmála-
menn og ýmiskonar skemmti-
kraftar, koma sér iðulega upp
ákveðinni ímynd eða grímu til að
auðvelda sér starfið og framgöng-
una og til að skilja á milli starfs og
einkalífs. Fræg er gríman sem
Groucho Marx gerði að vöru-
merki sínu, kringlótt gleraugu
áföst groddalegu nefi og svart yfir-
varaskegg undir. Þessa grímu hafa
fleiri notað, til dæmis foreldrar
Woodys Allen þegar þau vildu
ekki þekkjast í bíómyndinni
Manhattan. Þessi gríma hefur líka
orðið geysivinsæl á grímudans-
leikjum. Ég hef að undanförnu
skemmt mér yfir þeirri uppgötvun
kunningja míns að Guðni Braga-
son, sem auðvitað hefur líka kom-
ið sér upp sinni sjónvarpsímynd,
er á skjánum glettilega líkur
Groucho Marx með grímuna.
Guðni er að vísu ljósari yfirlitum
en það skýrist af hnattstöðu hans.
Hvort þarna er um tilviljun að
ræða læt ég liggja milli hluta,
einkamálefni Guðna koma mér
ekkert við. Sjónvarpsgríma hans
er allt sem ég hef.
Freyr Þormóðsson
TÖNLIST
Musica Nova og
Messiaen
Það virðist ekkert gera til þó Sinfó
og/eða Listahátíð heykist á að
halda afmæli franska stórsnillings-
ins Olivers Messiaen hátíðlegt, en á
þessu ári verður hann áttræður og
keppist gjörvallur músíkheimurinn
um að hylla meistarann. Hér á landi
tók ungt fólk málið í sínar hendur og
flutti verk Messiaens: fyrst Sinfóníu-
hijómsveit æskunnar, undir stjórn
snillingsins Pauls Zukofski, en ný-
lega mátti heyra eftirminnilegan
flutning á Ég vænti upprisu dauðra
og eilifs lífs, í fyrsta sinn á íslandi; og
nú á sunnudaginn var stóð Musica
Nova fyrir flutningi á píanóbálkin-
um mikla Tuttugu ásýndir Jesú.
Fred Kameny frá Bandaríkjunum
flutti þetta tveggja stunda verk af
mikilli snilld.
Þetta verk Messiaens er með þeim
mestu í samanlögðum píanóbók-
menntum. Eitthvað í ætt við bindin
tvö af Velstillta „klaverinu" eftir
Bach, Diabelli-tiibrigði Beethovens,
ásamt seinustu sónötum hans,
h-mollsónötu Liszts, og svo mætti
áfram telja. Messiaen er í hópi frum-
legustu tónskálda sögunnar. Hann
var alltaf nokkuð sér á báti, flokk-
aðist hvorki undir nýklassík Strav-
inskís né tólftónaaðferð Schön-
bergs. Hann fann snemma sína eig-
in tónsmíðaaðferð og gerði fræði-
lega grein fyrir henni. Fann upp
nýja tónstiga; nýðar aðferðir við að
þróa ríþma, sem byggðar voru á ind-
verskum tónlistaráhrifum; nýja
stefjagerð, og notaði hann þar fugla-
söng. Alls konar dulartákn talna
notaði hann í formgerð verka sinna,
og allt var þetta mótað af rammkaþ-
ólskri trúarupplifun, og sérlega
þeirri hlið hennar, sem snertir dul-
hyggju. Samt spratt Messiaen úr
mjög franskri hefð. Víða má greina
áhrif og fyrirmyndir frá Debussy,
semkannski var einn mesti umbylt-
ingamaður tónlistarsögunnar.
Svo var Messiaen kennari ágætur:
Boulez, Stockhausen, Goyvaerts,
Pousseur, Xenakis, þ.e. flestir þeir
sem sterkast mótuðu tónlistarþróun
síðan 1950, voru á einhvern hátt
nemendur hans.
Það eru hátt í þrjátíu ár síðan ég
kynntist verkum hans, og hlýddi á
fyrirlestraröð hans á sumarnám-
skeiðunum í Darmstadt. Ég hreifst
þá af verkum hans. En mig grunaði
ekki að þau ættu eftir að endast
svona vel. Sumt að því sem þá hreif
mig meira hefur rykfallið.
Flutningur Freds Kameny var,
eins og áður var sagt, frábær og ein-
staklega áhrifamikill. Ég hef aldrei
heyrt þétta verk leikið áður í heild,
og get ekki ímyndað mér að það
verði betur gert.
Atli Heimir Sveinsson
Toto — The
Seventh One
Ég efast um að það séu margar
hljómsveitir sem hafa fengið yfir sig
fleiri fúkyrði frá gagnrýnendum í
gegnum tíðina en einmitt hljóm-
sveitin TOTO. Þó held ég að fáir efist
um hæfni meðlima hennar sem
hljóðfæraleikara. Þeir Porcaro-
bræður, David Paich og Steve
Lukather voru í hópi hæstlaunuðu
„session-manna í Bandaríkjunum á
siðasta áratug. En það dugði þeim
ekki, því þeir vildu verða popp-
stjörnur í eigin hljómsveit. Þeir hafa
í gegnum árin átt vinsæl lög öðru
hvoru og gefið út sjö stórar piötur og
var sú nýjasta að koma út fyrir
skömmu. Á þessari plötu, eins og
raunar öllum hinum, er að finna
dæmigert amerískt iðnaðarrokk og
-popp. Hver tónn á réttum stað og
ekkert sem mögulega getur komið á
óvart. Sem sé eins og ávallt áður
þegar TOTO hafa átt í hlut, hund-
leiðinlegt.
★
Gunnlaugur Sigfússon
HELGARPÓSTURINN 27