Helgarpósturinn - 12.05.1988, Blaðsíða 32

H
aminaja var til
umrœdu á tveggja daga málþingi
sem samtök félagsmálastjóra
stóöu fyrir um síðustu helgi.
Flestir skjólstœöingar þeirra leita
sér aöstoöar vegna einhvers konar
„óhamingju “ þannig aö þaö er
eölilegt aö félagsmálastjórarnir
hugsi um þessa hluti. Ekki var viö
því aö báast aö neinar ,,konkret“
hamingjuuppskriftir kœmu fram,
enda ekki cetlunin. Aö öllum
líkindum eru þœr ekki til. Aö
lokinni þessari ráöstefnu um
hamingjuna má þó líklega velta
þeim möguleika upp aö
óhamingja manna felist í því aö
elta ólar viö ímyndaöa eöa
misskilda hamingju.
Dr. Broddi Jóhannesson, fyrr-
verandi skólastjóri Kennaraskóians
og rektor Kennaraháskóla ísiands,
gerði hamingjuna og lífsreynsluna
að umtalsefni sínu. Hann ræddi þá
spurningu hvað gamlingi vissi í
raun um lífsreynslu sína og kom
inn á þær miklu breytingar sem
orðið hafa á íslensku samfélagi á
einum mannsaldri, framþróun alls.
Hann minntist þess er fyrstu
dráttarvélarnar komu, svo skurð-
gröfurnar og loks flugvélar. Tún
bændanna stækkuðu, skurðirnir
lengdust og vísindin efldust. Ný
fyrirheit vöknuðu af hverjum
draumi sem rættist. Að mati
Brodda spyr lífið sjálft erfiðustu
spurninganna og úrslitaspurningin
væri hvort að maðurinn væri líf-
fræðilegt slys. Það væri sú spurn-
ing sem hans kynslóð skildi eftir
sig. Broddi taldi að góður vinnu-
dagur væri hamingja manns.
Hann minntist á gönguferðir og
taldi þær góðar, bæði fyrir
heilsuna og sálina. Hann hefði
gert sér grein fyrir því of seint að
það eina sem hann hefði átt að
minnast á í erindi sínu væri
gönguferðir. Broddi kom einnig
inn á hæfni ellinnar til að njóta
lífsins. Að lokum sagði hann að
sín hamingja væri fólgin i því að
eiga föðurland með skýr landa-
mæri, i landinu byggi einsleit þjóð
sem talaði eina tungu, og hann
hefði átt góða ástvini.
H
ugmyndir heimspek-
innar um hamingjuna eru ákaflega
áhugavert efni og voru þeim gerð
góð skil af Eyjólfi Kjalari Emils-
syni, starfsmanni Heimspeki-
stofnunar HÍ. Hann byrjaði á því
að ræða hugmyndir Forn-Grikkja í
þessum efnum og minntist á þá
skoðun þeirra að engan mann
skyldi halda hamingjusaman fyrr
en hann væri allur. Hamingjan
væri eitt meginatriði siðfræðinnar,
jafnvel heimspekinnar allrar. Þetta
væri í raun spurningin um á hvern
hátt lífinu yrði best lifað.
Eyjólfur sagði að við viidum
hamingju — við vitum bara ekki
hvað hamingja er — og þess
vegna vissum við ekki hvað við
32 HELGARPÓSTURINN
vildum. Að vísu mætti líta þannig á
málið að við vissum hvað
hamingja væri en hins vegar ekki
hvar við gætum fundið hana. — Við
vitum ekki heldur hvernig
hamingjan lítur út. — í vissum skiln-
ingi mætti því segja að við vissum
hvað það væri sem við vildum,
við vissum bara ekki hvernig það
liti út eða hvar það væri að finna.
Eyjólfur Kjalar varpaði fram þeirri
spurningu hvort hamingjan væri
ekki margslungin og mismunandi
fyrir hvern einstakling. Ef svo
væri, þá væri ekki hægt að taia
um skilgreiningu á hamingju. Þó
svo að hamingjan felist ekki í
nákvæmlega því sama fyrir alla,
þá þýðir það ekki að hugmyndir
okkar um hamingjuna séu í grund-
vallaratriðum ólíkar. Hann tiltók
sérstaklega tvo „kandídata" þegar
talað væri um skilgreiningu á
hamingju, ánægju og velgengni.
Ýmsir leggja ánægju að jöfnu við
hamingju þ.e., hamingja væri að
vera ánægður yfirleitt. Eyjólfur
sagði þetta ófullkomið lokasvar og
ýmsa annmarka á því, ánægja
væri svo margbrotin, gæti jafnvel
byggst á lífslygi. Um tengsl
hamingju og velgengni, þ.e. hvort
hamingja væri það að ganga
raunverulega vel að ná þeim
markmiðum sem maður setur sér
sjálfur, að gera það gott, takast
eitthvað, sagði hann að velgengn-
in væri ófullkominn valkostur i
þessum efnum og gæti byggt á
falsgrunni.
Þegar allt kæmi til alls væri
styttra á milli sannleikans og
hamingjunnar en menn kynnu að
halda, þ.e. sannleikans um mann
sjálfan og um hvað skiptir máli í
lífinu. Þessi sjálfskilningur fæli í
sér skilning eða þekkingu á því
hvers konar vera maðurinn er.
Mikilvægustu staðreyndirnar um
manninn eru þær að hann er
ófullkomin vera sem lifir og
dafnar á tvennu, þ.e. sannleikan-
um og ástinni. Það er nauðsynlegt
skilyrði hamingjunnar að menn
lifi samkvæmt þessum staðreynd-
um, sagði Eyjólfur Kjalar.
H
ugmyndir sálfræð-
innar um hamingjuna voru reifað-
ar af Önnu Valdimarsdóttur sál-
fræðingi. Þetta erindi var í
„praktískari" kantinum og fjallaði
meðal annars um leitina að
hamingjunni og hvernig mætti
auka hamingju þeirra sem hafa
andiegt heilbrigði. Anna sagði
erfitt vera að mæla hamingjuna
beint, þetta yrði alltaf huglægt
mat. Þegar rannsóknir færu fram
á líðan fólks og hamingju væri
almenn tilhneiging hjá fólki að
ýkja hve hamingjusamt það væri.
Einnig hefði skapið sem fólk væri
í mikil áhrif á niðurstöðuna; ef
fólk væri í góðu skapi þá rifjuðust
frekar upp fyrir því góðar minn-
ingar. í könnunum hefði komið í
ljós að fjölskyldulíf og hjónaband
skiptu mestu máli fyrir ánægju
eða almenna vellíðan í daglegu
lífi. Þetta væri meðaltalsniður-
staða. Hjá sumum væri það starfið
eða fjárhagurinn.
Anna fjallaði um hvað sálfræðin
getur lagt af mörkum til þess að
auka ánægju eða vellíðan, hvernig
hægt væri að koma fólki í gott
skap. Tilraunir hefðu verið gerðar
með að láta fólk lesa jákvæða
lýsingu á skapi sínu og komast
með því móti í gott skap. Þetta
hefði sjaldan langvinn áhrif, dygði
í 10—15 mínútur. Þá væri það
bíóaðferðin sem fælist í því að
koma fólki í gott skap með því að
horfa á gamanmyndir. Það hefði
gefið heldur betri árangur en hin
fyrri. Einnig var tónlistaraðferðin
og svo það að fólk var fengið til
að tala við sjálft sig fyrir framan
spegil á hverjum morgni eftir
ákveðinni formúiu.
Að lokum ræddi Anna um hvað
einkenndi fólk sem nyti mestrar
hamingju samkvæmt könnunum
og taldi niður 10 algengustu sjálfs-
lýsingar þessa hamingjusama
fólks:
10. Ég er yfirleitt ekki haldin ótta.
9. Ég er ekki hörundsár eða
viðkvæm fyrir gagnrýni.
8. Ég er glaðvær.
7. Ég á marga vini.
6. Ég er ástfangin og ást mín er
endurgoldin.
5. Ég er ánægð með persónulegan
þroska minn.
4. Ég hef þegar náð mörgum
langtímamarkmiðum er skipta
máli.
3. Mér finnst sjaldan að lífið hafi
svikið mig eða valdið mér von-
brigðum.
2. Ég hef orðið fyrir vonbrigðum á
fullorðinsárum og getað tekist á
við þau.
1. Líf mitt hefur merkingu og
stefnu.
Anna sagði persónubundið í
hverju fólk fyndi tilgang og merk-
ingu og nefndi góðgerðar- og
líknarmál, ennfremur listiðkun,
fjölskyldulíf og vináttu. Þetta væri
fólgið í manneskjunni, í því sem
hún tæki sér fyrir hendur, og hún __
gæti ræktað þetta með sjálfri sér. I
þessu efni væri þörf nærgöngulla
spurninga um hvert manneskjan
stefndi. Enginn fær hamingju upp
í hendurnar, það er hörkuvinna að
vera hamingjusamur, sagði Anna.
A
ráðstefnunni voru
lesnir bútar úr ritgeröum 8.-bekk-
inga við Gagnfræðaskólann á
Akureyri sem þeir sömdu í
kennslustund nú í vor, en yfirskrift
ritgerðanna var: Hvaö er ham-
ingjan og hvernig á aö öölast
hana? Það er erfitt að finna
samnefnara fyrir ritgerðirnar en
þær hafa einföld ráð um hvar og
hvernig á að öðlast hamingjuna.
Þegar unglingar — og aðrir svo
sem líka — skrifa ritgerðir undir
tímapressu komast þeir oft að
niðurstöðu á skemmtilega
einfaldan hátt og detta niður á
góðar lausnir. Það er best að taka
dæmi úr þessum ritsmíðum:
„Hamingja er þaö bara ást eöa
eitthvaö annaö? Auðvitaö kemur
hamingja úr ást. En hamingja er
ekki bara ást þó svo aö ást komi
kannski eitthvaö til sögu. T.d.
getur maöur sem aö er ofboðslega
óhamingjusamur oröið hamingju-
samur á til dœmis bara einni
mínútu ef hann kannski vinnur í
happaþrennu eina milljón, en þaö
mundu ekki allir óhamingjusamir
menn verða hamingjusamir, þó
svo aö þeir vinni mikla peninga...
Tökum sem dœmi aö fallegt fólk
getur veriö alveg ofboöslega
óhamingjusamt og vangefiö fólk
er oft alveg ótrálega hamingju-
samt þó aö þaö eigi alveg rosa-
lega bágt... Sumir vilja vera ööru-
vísi en þeir eru og líöur illa aö
vera eins og þeir eru og búa því til
óhamingju. T.d. er hœgt aö segja
svo að stelpa og strákur séu
saman, eöa maöur og kona, og
svo hætta þau saman og þá
veröur kannski annar aöilinn
mjög reiöur og fremur kannski
sjálfsmorö. En þá kemur stóra
spurningin hvaöa vanda bœtir
þaö eöa hvaöa vanda leysir þaö.
Maður veröur aö hugsa áöur en
maöur gerir svona. Og hugsa
fram í tímann."
„Ég held aö ég sjálf sé ham-
ingjusöm eins og er, allavega er ég
glöö og þess vegna hamingjusöm.
Ég held aö mín hamingja felist í
lífinu, því ég lifi góðu lífi og er
þess vegna hamingjusöm... Mín
merking á oröinu hamingja er sú
aö vera gjöö og ánœgö meö allt
og alla. Eg hef samt ekki mikiö
pœlt í oröinu hamingja og ég held
aö ungt fólk hugsi yfirleitt ekki
mikiö um þetta. Annaöhvort er
þaö hamingjusamt og gerir sér
varla grein fyrir því eöa þaö er
óhamingjusamt og gerir sér þá
sjálfsagt grein fyrir því."
„Ég held aö ég veröi hamingju-
samur ef ég reyni aö gera vel og
láta gott af mér leiöa. Og maöur
veröur aö kunna sig og láta ekki
eins og hálfviti alls staöar."
u
m samband hamingj-
unnar við örlögin fjallaði Jón
Björnsson, félagsmálastjóri á
Akureyri. Hann sagði að margt í
lífinu væri á valdi hvers manns,
sjálfrátt og frjálst. Hins vegar væri
afar margt sem væri mönnum
ósjálfrátt og þeir yrðu að ganga
að sem gefnu, hvort sem þeir
hefðu skuldbundið sig sjálfir fyrir
margt löngu eða að hlutirnir væru
fastákveðnir án þess að mennirnir
réðu nokkru þar um. Það fyrir-
fram ákveðna, að manninum for-
spurðum, skilgreindi Jón sem
örlög.
Menn hafa löngum talið að ör-
lögin væru yfirnáttúrulegt fyrir-
bæri. Eftir að vísindin efldust
hölluðust margir að því að það
væri náttúran sjálf sem öllu réði,
maðurinn væri einungis lítill
hiekkur í keðju hennar. Þriðja
örlagavaldinn hefur fólk séð í
samfélaginu sjálfu, því sem gerist
milli fólks, t.d. áhrif umhverfis og
menningar á hlutskipti manna.
Eftir að hafa rætt hvernig
örlögin skerða frelsi mannsins
kom Jón inn á hvernig maðurinn
skerðir frelsi örlaganna. Hann
vitnaði í franska heimspekinginn
Sartre sem sneri við þeirri setn-
ingu að örlögin sköpuðu manninn.
Vegna þess að maðurinn væri
vitundarvera var hann skelfilega
frjáls að mati Sartre. Maðurinn
væri sífellt að taka ákvarðanir um
líf sitt sem enginn annar gæti
tekið, maðurinn skapaði sér sjálfur
tilgang eða tilgangsleysi og væri
ábyrgur fyrir því.
Næst ræddi Jón tvær kenningar
um það hvernig örlögin snerta
hamingju manna. Önnur segir að
sérhver maður ráði sjálfur sinni
hamingju. í hinni felst að ham-
ingjan sé óháð tilverknaði mann-
anna, sumum hlotnist hamingja en
öðrum ekki. Jón taldi ekki vera
eins mikið bil milli þessara
kenningja og virtist við fyrstu sýn.
Kæmi þar til að hamingjan væri
hugarástand og einnig að lífið
væri sambland af því sem menn fá
ráðið og ekki ráðið. Það skipti
máli fyrir hamingju manna væri
hvernig þeim tekst að laga sig að
lífinu og lífið að sér. Stundum eiga
menn að sætta sig við lífið en í
annan stað að reyna að breyta því
sér í hag. Hvenær hvort á við er
erfitt úrlausnar. „Æðruleysi,
hófsemd, þor og vit þarf til að
finna hamingju í þessum heimi,
þar sem maðurinn samtímis og
hverja eina stund er skapaður af
örlögum sínum og skapar örlög
sín sjálfs," sagði Jón Björnsson.
P
áll Skúlason, prófessor í
heimspeki, fjallaði um hamingjuna
og verðmætamatið. Hann ræddi í
þessu sambandi um fjögur við-
horf, til hamingjunnar. Tvö huglæg
viðhorf, þ.e. sköpunarviðhorf, sem
hann tengdi við gleði, og löng-
unarviðhorf, sem tengist fullnægju
og vellíðan, og tvö hlutlæg við-
horf þ.e. skylduviðhorf, sem
tengist farsæld, og leikviðhorf,
sem hann tengdi gæfunni. Þau
hlutlægu eru ekki breytileg frá
manni til manns. Löngunarvið-
horfið krefst þess af mönnum að
þeir temji sér sjálfsstjórn og menn
þurfa að hafa hugrekki. Sköpunar-
viðhorfið gerir þær kröfur að
menn séu heilsteyptir og fórnfúsir.
Skylduviðhorfið byggist á visku,
trúmennsku og iðjusemi og leik-
viðhorfið krefst þess af mönnum
að þeir kunni sér hóf, séu æðru-
lausir og lítillátir. Páll varpaði fram
þeirri spurningu hvort spilltir
menn gætu verið hamingjusamir.
Sjálfur taldi hann óhugsandi að
maður sem stuðlar að óhamingju
annarra gæti verið hamingju-
samur.
Páll sagði að löngunar- og
leikviðhorfin væru ríkjandi
meginviðhorf íslendinga. Sam-
kvæmt því fælist hamingja íslend-
inga í nautn, hömlulausu nautna-
lífi. Þegar þessi tvö viðhorf færu
saman yrði útkoman skelfileg,
íslenska þjóðin væri sem „hálf-
trylltur veiðimannaþjóðflokkur".
Þegar leikviðhorfið færi út í öfgar,
menn færu að treysta um of á
gæfuna, þá færu þeir að hugsa
sem svo að hlutirnir hlytu að