Morgunblaðið - 16.06.1988, Blaðsíða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 16. JÚNÍ 1988
4
Gamla góða Iðnó
eftirSvein
Einarsson
Fyrir um það bil tuttugu árum
varð stórbruni í Lækjargötu og kom
upp að næturlagi. Átt var norðaust-
læg og stóð eldurinn með reyk og
neistaflugi yfir Vonarstræti og
stefndi á Iðnó. Húsið gamla hélt
þó velli og man ég, að Ragnar í
Smára komst svo að orði af því til-
efni, að yfir því húsi hvíldi vemdar-
kraftur. Þegar skyggnst er um öxl
og skoðuð saga hússins, hversu oft
hefur skollið hurð nærri hælum, er
ekki fráleitt að finnast, að yfir þessu
húsi hafi hvílt blessun.
Þama hefur ein elsta og áhrifa-
mesta menningarstofnun borgar-
innar og alls landsins átt heima í
nærfellt eina öld. Og eftir að Góð-
templarahúsið var rifið og gert að
bílastæði og eftir að Fjalakötturinn
var rifinn og gerður að bílastæði,
hefur sögulegt gildi þessa húss
þama á Tjarnarbakkanum marg-
faldast. Hér stóð vagga íslenskrar
nútímaleiklistar.
Auðvitað var leikið fyrr, bæði hér
í borginni og víða í verslunarpláss-
um út um land. í Reykjavík vóm
það skólapiltar sem höfðu forystu
og hófu leiklist til samfelldrar starf-
semi, þegar hið nýja menntaskóla-
hús var reist 1846; þeir fluttu með
sér hefðina úr Skálholti, af Hóla-
velli og Bessastöðum. Reyndar
hafði stundum við staðið fyrir sýn-
ingum áður, til dæmis vom leikir
Sigurðar sýslumanns Péturssonar,
Hrólfur og Narfi, leiknir að nýju
(þeir vom fmmfluttir á Hólavöllum
um aldamótin); nú vom sýningar
um miðbik annars áratugar, leikið
í yfirréttarhúsinu og bekkir sóttir
í dómkirkjuna, en meðal leikenda
Bjami skáld Thorarensen og Ras-
mus Kristján Rask, stofnandi Bók-
menntafélagsins. Fjörkippur hljóp
svo í leikstarfsemina 1858, þegar
Sigurður Guðmundsson kemur
heim frá námi í Kaupmannahöfn;
hann er fyrsti leikhúsmaður okkar
og gerir sér grein fyrir, að leiklist
er ekki bara dægrastytting, heldur
alvarleg menningarviðleitni, sem
skiptir máli fyrir tilvist þjóðarinnar
og sjálfsímynd hennar; það er hann
sem sker upp herör í hálfdanskri
Reykjavíkinni: það á að leika á
íslensku fyrir íslendinga!
Um líkt leyti er að komast skrið-
ur á leikstarfsemina víða um land.
Einna fyrstir munu ísfirðingar hafa
verið til, og þegar á þessum ámm,
á sjötta áratugnum, em þeir famir
af stað með leiksýningar — í hálf-
byggðri kirkju! Akureyri hefur trú-
lega komið þar næst á eftir — ann-
ars er allt þetta tímabil langt frá
fullkannað —, og þá var og blómleg
leikstarfsemi í Stykkishólmi (og
leikritagerð!, þar kom m.a. fram á
áttunda áratugnum fyrsta leikritið
samið af konu, Júlíönu Jónsdóttur,
og fjallaði um víg Kjartans Ólafs-
sonar), á Sauðárkróki (elsta leik-
félag landsins, sem starfað hefur
nær óslitið), Húsavík, Eskifirði,
Eyrarbakka, Hafnarfirði og víðar.
En það er þó tilkoma Iðnaðar-
mannahússins — Iðnós — sem skipt-
ir sköpum. Af því tilefni gangast
Þorvarður Þorvarðsson prentari,
sem þá var formaður Hins íslenska
prentarafélags og nokkrir aðrir iðn-
aðarmenn, fyrir því, að þeir tveir
leikflokkar, sem þá vom starfandi
í bænum — í Góðtemplarahúsinu
og Fjalakettinum — sameinuðust í
eitt félag, sem tryggð skyldi starfs-
aðstaða í hinu nýja leikhúsi. Þannig
varð til Leikfélag Reykjavíkur, sem
enn á heima í Iðnó þó að nú bjarmi
af nýju glæstu húsi og það brátt.
Stofnendur LR vom nítján talsins,
flestir vanir leikarar, en nokkrir
iðnaðarmenn, sem ætlað var að
sinna leiksviðstækni og húsrekstri.
Er skemmst af því að segja, að
við tilkomu þessa félags hljóp nýr
metnaður í okkar leiklist og hið
fyrsta eiginlega leikhús varð að
vemleika. Leikhús, sem horfði
framá við, þar sem áfangarnir urðu
séðir í samhengi, leikhús, sem á
fáum ámm þjálfaðist til þess list-
ræna þroska, að það var tekið gilt
sem þjóðfélagslega nauðsynlegur
boðberi menningar og listar í sama
„Og þeim sem ekki á
neitt húsaskjól, myndi
þykja hús á borð við
Iðnó höll. Og- höll er
Iðnó vissulega, þrátt
fyrir annmarka sína, í
andlegum skilningi að
minnsta kosti.“
ístaði og hinir bestu málarar og
bestu skáldin. íslensk nútímaleiklist
verður til á fyrstu ámnum í Iðnó.
Senn líður að því, að Reykjavík-
urborg bjóði sínu gamla og síunga
óskabami í nýtt og veglegt hús.
Og því er þessi saga rifjuð upp
hér, að gamalt hús hlýtur þá að
standa á tímamótum. I Iðnó hafa
flestir þeir leikhúsmenn landsins,
sem sporin hafa markað, unnið á
einhveiju skeiði þroskaferils síns.
Hér vom fmmflutt verk Jóhanns
Siguijónssonar, Einars Hjörleifs-
sonar Kvarans, Indriða Einarsson-
ar. Hér fæddist Gullna hliðið (og
það var einmitt á þeirri fmmsýn-
ingu, sem lá við, að lifnaði í). Og
hér komu fram mörg verk Halldórs
Laxness, Agnars Þórðarsonar, Jök-
uls Jakobssonar, Jónasar Árnason-
ar, Birgis Sigurðssonar, Kjartans
Ragnarssonar og margra annarra
fremstu höfunda okkar í dag. Hér
hafa tónskáldin starfað og mynd-
listarmennirnir. Á hveiju ári í yfir
níutíu ár hafa hér verið unnin menn-
ingarsöguleg afrek af ýmsu tagi;
húsið allt er bókstaflega þrungið
listrænni sköpun.
Það er því harla framandi tilfinn-
ing, ef þetta sögufræga hús ætti
nú allt í einu að fara að gegna ein-
hveiju allt annars konar hlutverki.
Að vísu hefur aðbúnaður í Iðnó aldr-
ei verið góður. Enn þann dag í dag
munu leikendur og starfsmenn þar
Doktors-
ritgerð um
frjósemi
mjólkurkúa
Dr. Jón Eldon varði doktorsrit-
gerð sína um „fijósemi íslenskra
mjólkurkúa eftir burð“ við Upp-
salaháskóla og Dýralæknadeild
Landbúnaðarháskóla Svíþjóðar
þann 20. maí siðastliðinn.
Jón Eldon er fæddur í Reykjavík
27. janúar 1946. Foreldrar hans em
Jón Eldon og Lilja Jónsdóttir. Eigin-
kona Jóns er Ingibjörg Pálsdóttir
hjúkmnarfræðingur og eiga þau
þijú börn.
Jón lauk stúdentsprófi frá
Menntaskólanum á Akureyri árið
1967. B. Sc. prófi í Líffræði lauk
hann frá Háskóla íslands árið 1973
og M. Sc. prófi í vistfræði frá Uni-
versity of Aberdeen árið 1976.
Hann hefur starfað við Líffræði-
stofnun Háskólans árin 1973-1975,
og aftur frá 1978-1979, við Rann-
sóknardeild Landsspítalans 1979-
1982. Síðan hefur Jón starfað við
Tilraunastöð Háskólans í meina-
kannast við sitthvað í lýsingu Frið-
finns Guðjónssonar leikara, eins af
stofnendum LR, þegar hann lýsir
frumbýlisárunum: „Til að gefa ofur-
litla hugmynd um, hvers konar að-
búnað leikendur í þessu nýstofnaða
leikfélagi áttu við að búa nokkur
fyrstu starfsár sín, vil ég fyrst geta
þess, að inngangur fyrir leikendur
var á suðurgafli hússins. Var frá
götunni farið í gegnu þaklaust port,
þar sem rigndi og snjóaði á víxl,
svo að leikendur urðu oft að ösla
þar forina í ökla. Þegar inn í gang-
inn kom, var gengið niður nokkrar
tröppur, sem lágu niður í kjallara
hússins, og inn eftir gangi, sem lá
fyrir framan tvö herbergi, sem ætl-
uð vom fyrir búningsherbergi karl-
manna. í þessum gangi héngu iðu-
lega ýmiskonar matvæli niður úr
loftinu, svo sem kálfsskrokkar,
ijúpur og fleira, svo renna varð sér
á rönd milli matarbirgðanna, til að
komast inn í fremra herbergið. Það
að auki var þama svo lágt undir
loft, að fullvöxnum mönnum, með
hatt á höfði, var ekki auðið að
ganga uppréttir. Búningsherbergi
þessi vom ómáluð og gluggalaus,
svo aldrei skein sólargeisli eða
dagsbirta þar inn. Húsið er, eins
og kunnugt er, byggt á eystri bakka
Reykjavíkurtjarnarinnar, og var
fyrstu árin engin uppfylling milli
tjarnarinnar og húshliðarinnar, sem
að Tjöminni sneri. Afleiðingin varð
því sú, að vatn síaðist gegnum
vegginn og inn í kjallara hússins,
með öðmm orðum inn í búnings-
herbergi leikaranna. Var það ekki
óalgengt, þó að þurrt væri gólf í
kjallaranum í byijun sýningar, var
í lok leiksins komið svo djúpt vatn
í herbergin að tæplega var stígvéla-
tækt, og allir munir lauslegir, svo
sem húsgögn, sem notuð vom á
leiksviðinu, flutu þar fram og aftur
eins og rekald, og var það stundum
ófögur aðkoma. Svo var mikill
rottugangur í herbergjunum, að
ekki var friður með andlitsfarða eða
önnur fituefni til gerfisbreytinga
Dr. Jón Eldon.
fræði, Keldum, þar sem verkið er
unnið.
Viðfangsefni ritgerðar er starfs-
semi eggjastokka samkvæmt horm-
ónamælingum, fangtimi, árangur
sæðinga, þéttni fjögurra næringar-
efna í blóði og breytingar á þeirri
þéttni í tengslum við æxlunarástand
kúnna. Uppistaðan í verkinu em 6
greinar sem þegar hafa birst eða
em að birtast í erlendum fræðirit-
um.
Ooið 12-18
Innilega þakka ég öllum þeim, sem glöddu mig
með heimsóknum, gjöfum ogskeytum á áttatíu
ára afmœli mínu.
Guð blessi ykkur öll.
Sigurjón Björnsson.
Metsölublaðá hverjum degi!