Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 01.01.1961, Blaðsíða 3
KRISTJÁN ELDJÁRN
BÆR 1 GJÁSKÓGUM í ÞJÓRSÁRDAL
Inngangur.
Þjórsárdalur í Gnúpverjahreppi í Árnessýslu var til skamms tíma
álíka lítið þekktur og hver annar afskekktur eyðidalur á Islandi. Nú
má heita að hvert mannsbarn kannist við hann, og á síðari árum
hafa þúsundir íslendinga lagt þangað leið sína á sumarferðum. Nýt-
ur dalurinn þar jöfnum höndum víðfrægrar náttúrufegurðar og
ævintýraljóma af fornminjum. Dalurinn var fjölbyggður í fornöld,
en eyddist að mestu leyti þegar snemma á öldum, og á vorum dögum
hefur þessi forna eyðibyggð reynzt drýgri uppspretta þekkingar um
fornan húsakost en nokkur annar staður á íslandi, auk þess sem
öskulagarannsóknir hafa mjög við hana stuðzt. Fegurstur og bezt
varðveittur er bærinn í Stöng, sem nú er til sýnis undir myndarlegu
hlífðarþaki og á sinn þátt í að varpa frægðarljóma á Þjórsárdal og
seiða þangað sumargesti.
Rannsóknir eyðibyggðarinnar í Þjórsárdal hófust með athugunum
Brynjúlfs Jónssonar frá Minnanúpi og hinni merku grein hans Um
Þjórsárdal, sem birtist í Árbók 1884—85. Fyrstu uppgreftina í daln-
um gerði Þorsteinn Erlingsson skáld og skrifaði um þá í bók sinni
Ruins of the Saga Time (London 1899). Miklu umfangsmeiri voru
þó uppgreftir þeir, sem gerðir voru af norrænum fornleifafræðing-
um sumarið 1939. Árangur þeirra rannsókna birtist í ritinu Forn-
iida gárdar i Island (Kph. 1943), sem er undirstöðurit um Þjórsár-
dalsrannsóknir. Síðan hefur verið grafinn upp bærinn í Sandár-
tungu, sem ég skrifaði um í Árbók 1949—50, en Gísli Gestsson og
Jóhann Briem gerðu nákvæmt yfirlit um allar mannvistarleifar, sem
þeim var kunnugt um í dalnum, og birtu það í Árbók 1954.
Þó eru ekki öll kurl komin til grafar, og margt er það enn í Þjórs-
árdal, sem rannsaka þarf. Er hvort tveggja, að fylla þarf eftir föng-