Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 01.01.1968, Blaðsíða 66

70
ÁRBÓK FORNLEIFAFÉLAGSINS
tekur einmitt einn fjórðung. Með því er einnig allauðvelt að mæla
hálfa fjórðunga, en torvelt er þetta ef mælitækið er stærra. Ekki
er heldur trúlegt að mælitækið hafi verið minna, enda er verðeining
katlamáls samkv. Búalögum einmitt 1 fjórðungur. Bendir þetta ein-
dregið til þess að katlamálsskjólan hafi tekið einmitt einn fjórðung
að fornu íslenzku máli.
í Skýringum yfir fornyrði lögbókar segir Páll Vídalín við orðið
katlamálsskjóla, að hann hafi séð skrifað í prentaðri lögbók, að 8
katlamálsskjólur taki 7 fjórðunga,38 þ. e. að 1 katlamálsskjóla taki
17,5 merkur. Hún sé þannig nokkru minni en fjórðungur, sem var
20 merkur. Nú var lögbók fyrst prentuð árið 1578, svo þetta hefir
ekki verið skrifað fyrr. Magnús Már bendir á áð þetta kunni að
hafa verið skrifað eftir 1619, en þá voru dönsk þyngdarmál lögleidd
á Islandi.39 Því má bæta við, að líklega hafa dönsk þyngdar- og rúm-
mál verið tekin að ryðja sér nokkuð til rúms áður en þau voru lög-
leidd. Virðist mér þetta auka líkur fyrir þeirri skoðun Magnúsar, að
hér sé átt við danskar merkur, sem voru helmingur skálapunds, eða
að öllum líkindum 248 gi’. Þá verður katlamálsskjólan 17,5x248 gr.
= 4340 gr. þ. e. hún tekur 4,34 ltr., sem er svipað ensku galloni (4,55
ltr.).
Jón biskup Árnason reiknar dæmi þetta allt öðruvísi. Hann telur
áð laggarmálið hafi verið 12 þuml. danskir, þar eð réttur faðmur sé
3 álnir danskar. Þá gefur hann sér einnig, að skjólan hafi verið jafn-
víð og hún var djúp. Þá verður rúmmál katlamálsskjólunnar 480
rúmþuml. danskir, og þar eð 1 pottur danskur er 54 rúmþuml., fæst
rúmmál katlamálsskjólunnar sem tæpir 9 pottar danskir. Nú segir
Jón að 10 pt. íslenzkir séu ekki nema 9 danskir og þá verður rúmmál
katlamálsskjólunnar 1 fjórðungur að lagarmáli eða 10 pottar forn-
ir.40 Það má segja, að dæmi biskups gengur fallega upp, en forsend-
an, að þumlungar þeir, sem katlamálsskjólan sé miðuð við, séu 24.
hlutar úr danskri alin, held ég að fái ekki staðizt.
Búskjóla, sem lögleidd er í Jónsbók,41 var ílát, sem tók 30 merkur
(vegnar) af rúgi. Hafi nú forn mörk verið 217 gr má reikna út rúm-
mál hennar út frá eðlisþyngd rúgs. Steinnes reiknar með eðlisþyngd
0,76, en líklega er það fullhátt.42 Því smærri sem rúgur er, þeim mun
léttari er hann og tel ég varlegast að reikna ekki með meiri eðlis-
þyngd en 0,72. Þá verður rúmmál búskjólu = 30 • 0,217:0,72 = 9,0
ltr. Jón biskup Árnason telur að forn ísl. pottur hafi tekið 10%
minna en danskur pottur, sem tók 0,965 ltr, og þá væri ísl. pottur
0,87 ltr. Er þetta furðu lík tala og 10. hluti af búskjólunni, þ. e. 10