Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 01.01.1968, Blaðsíða 61

ÁLNXR OG KVARÐAR
65
Kvarðinn Sk. 200 er mjög' gamallegur og fylgir honurn sú sögn, að
hann sé frá Skálholti og hafi flutzt þaðan með Magnúsi Ólafssyni lög-
manni, árið 1786. Ekki er vert að líta á þessa sögn sem einbera mark-
leysu. Á báðum þessum kvörðum eru danskar álnir og voru þeir því
nothæfir, jafnvel þó hin styttri alinmál væru sett þar áðeins til fróð-
leiks, en styddust ekki við samfellda notkun slíkra álna.
Nú vill svo til, að til er heimild um álnir af svipaðri lengd, sem
notaðar hafa verið hér á landi, en sú heimild kemur fram í sendibréfi
til Erlends Ólafssonar sýslumanns, frá Jóni biskupi Árnasyni, sem
mun vera skrifað árið 1740. Þar segir: „En sá athugi fylgir hér með
um íslenzkar álnir, að þær eru ekki alls staðar hér jafnlangar og víða
styttri en þær eiga að vera. f tveimur stöðum fyrir austan hjá sýslu-
manninum Sr. Þorsteini Sigurðssyni og prestinum Sr. Guðmundi
Pálssyni, svo og einnin í einum á Vestfjörðum hefi ég séð þær réttar
og jafnar við Hamborgaralin, hinar flestar hér um pláss og ann-
ars staðar, þar sem ég hef dvalizt hafa verið um einum þumlungi
styttri en Hamborgaralin.“20 Hér er svo áð sjá, að biskupinn hafi
raunverulega mælt þessa kvarða og er það í íyllsta máta athyglisvert.
Það var nefnilega ekki siður vísindamanna á þeim tímum, að fara
til og mæla slíkt sjálfir, heldur athuguðu þeir hvað aðrir menn höfðu
skrifað og ályktuðu svo út frá því. Nú er að athuga, hvað Jón biskup
á við með Hamborgaralin og einum þumlungi.
Framar í bréfinu til Erlends sýslumanns segir biskup: „Hún (þ. e.
Hamborgaralin) yrði 18 tuttugustu partar úr Sellands alin og henni
að tíunda parti styttri.“ Árið 1698 var Sjálandsalin löggilt fyrir
allt danska ríkið, nema ísland, og lengd hennar ákveðin 62,77 sm.
svo sem segir hér á undan. Þá verður sú Hamborgaralin, sem Jón
biskup miðar við sama sem 62,77 • %0 = 56,49 sm, eða nokkru
styttri en venjuleg Hamborgaralin. Samkvæmt því, sem segir í þessu
sama bréfi og einnig í grein Jóns um katlamálsskjólu21 kemur í ljós,
að hann skiptir alin í 20 þumlunga og samkvæmt því er (Hamborg-
ai'-)þumlungur Jóns biskups 2,82 sm og þá má gera upp dæmið um
þá álnarkvarða, sem Jón biskup taldi algengasta, og voru um einum
þumlungi styttri en Hamborgaralin eða 56,49 sm -í- 2,82 sm = 53,67
sm, eða öllu heldur má segja, að þeir hafi verið nærri 54 sm, þar eð
biskup vill ekki kveða mjög nákvæmlega á um lengdina. Önnur heim-
ild um svipaða álnalengd kemur fyrir hjá Árna Magnússyni. f hand-
ritinu AM. 267, 8vo eru mörkuð tvö strik á blað. Þar um hefir Árni
Magnússon skrifað: „Innan þessara strika á ad vera % ur Islendskre
alen. Islendsk alen, sem nu er brukanleg, á ad vera rett Hamborgar
5