Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 01.01.1968, Blaðsíða 67

ÁLNIR OG KVARÐAR
71
fornir pottar myndu verða 8,70 ltr og ef eðlisþyngd rúgsins væri 0,75
þá kæmi út sama tala. Hér kann þó ýmsu að skakka, bæði á réttri
eðlisþyngd rúgsins, sem og upplýsingum Jóns um stær'ð hins ísl.
pottmáls, en ekki er vafi á því, að búskjólan var að rúmmáli æði lík
því, sem síðar var nefnt fjórðungur og tók 10 pt. forna. Má vera, að
það nafn hafi flutzt á innihald hennar frá katlamálsskjólunni. Á
dögum þeirra Páls Vídalíns og Jóns biskups Árnasonar, var það
tvennt, sem nefnt var 1 fjórðungur: Þyngd, sem var nærri 4,85 kg
og rúmmál, sem tók um það bil 9 lítra. Jónsbók telur nú tvö ílát,
kommál, sem tók um 9 ltr og katlamálsskjóluna, sem notuð var til
máls á kötlum, sem löngum hafa verið notaðir undir vatn eða mjólk.
Hafi nú katlamálsskjólan tekið það, sem síðar var nefnt fjór'ðungur
vatns, þ. e. um 9 lítra, hefði hún verið svo til jafnstór og búskjólan.
Þessu leyfi ég mér að hafna að sinni og tel líklegra, að eins og korn-
málið tók iy2 fjórðung veginn af korni, hafi verið miðað við að
katlamálsskjólan tæki ákveðna, hentuga þyngd af vatni og það
verður samkvæmt framanskrá'ðu 1 fjórðungur, sem líklegast er að
hafi verið nálægt 4,3 lítrar, svo sem upplýsingar Páls Vídalíns benda
einnig til.
Löngum hafa stafaílát með kilp verið nefnd skjólur eða fötur
hér á landi. Aldrei voru skjólur mikið stærri en svo sem 15 lítra,
þar eð þá urðu þær of þungar til að bera þær. Ekki máttu þessi ílát
heldur hafa hvaða lögun sem var, ef þau áttu að heita skjólur. Væru
stafaílát há og þröng nefndust þau stampar, strokkar eða pontur,
en væru þau mjög víð gátu þau heitið byttur eða balar. Sjaldan höfðu
þessi ílát kilp, enda óhentug til burðar vegna lögunar. Ekki er unnt
að vita hversu gömul þessi áðgreining er, en vel má hún vera æði forn.
Rúmmál skjólu (hér nefnt V) með lóðréttum stöfum ákvarðast af
hæð hennar og vídd þannig að ' V =’ jtr2h, þar sem r er hálf víddin
og h er hæðin (dýptin). Lögun skjólunnar ákvarðast hins vegar af
hlutfallinu á milli hæðar og víddar. Þetta hlutfall nefni ég k ==
Fjarlægðin frá lögg skjólu yfir miðju upp á gagnstæðan barm („tré
er sett í lögg oc tecr avðrom megin aþröm“) nefni ég laggarmál
skjólunnar eða L. Það er þessi fjarlægð sem á að vera „xii. þumlunga
meðal manne i nagls rótom“. Rúmmál skjólunnar má einnig miða
við laggarmálið og víddarhlutfaílið þannig: V = L3 -y=== Þá
kemur í Ijós, áð þegar víddarhlutfallið k = i/v 2 eða 0,707, er
laggarmálið minnst, en vex eða lengist hvort sem hlutfallið minnkar
eða stækkar, en þó mjög lítið þannig, að ef hlutfallið k stækkar um