Tímarit lögfræðinga - 01.10.1991, Síða 10

síðustu árum. í öðru lagi má reikna með að ekki sé þörf á að fjalla mjög
nákvæmlega um þetta tímabil þar sem líklegt er að atburðir seinustu ára séu
mönnum enn í fersku minni. Þriðja ástæðan, og sú sem er veigamest að mati
höfundar, er af sagnfræðilegum toga. Það er einfaldlega of snemmt að leggja
sögulegt mat á mikilvægi einstakra atburða á þessu tímabili og þar með á
tímabilið í heild. Það verður verkefni þess sem síðar skrifar sögu félagsins á
nýjan leik. Áður en byrjað verður að rekja sögu félagsins þykir fara vel á því
að fara örfáum orðum um dómarastéttina á íslandi á liðnum öldum. Sérstaklega
verður vikið að því sem höfundur telur vera fyrstu alvarlegu tilraun dómara á
íslandi til að standa sameiginlega vörð um hagsmuni sína. Þá verður vikið
lítillega að ýmsum félögum löglærðra manna á íslandi. Þar sést að félagsstarf
lögfræðinga er fj ölbrey tt hér á landi og er Dómarafélagið mikilvægur hluti af því.
Eftir að nánari grein hefur verið gerð fyrir þeim tímabilum sem að framan eru
nefnd verður dregið saman í stuttri samantekt það sem höfundur telur vera
meginatriðin í sögu Dómarafélags Islands.
2. NOKKUR ORÐ UM SKIPAN DÓMSVALDS OG DÓMARA
Á ÍSLANDI FYRR Á ÖLDUM
Heimildir um skipan dómsvalds við stofnun Alþingis árið 930 eru ótraustar. í
íslendingabók Ara fróða segir að Hænsna Þórir hafi orðið sekur á Alþingi. Ef
marka má þessi orð Ara fróða hefur dómstóll verið til á íslandi áður en
fjórðungsdómar komu til sögunnar árið 965. í samræmi við þetta gera fræði-
menn ráð fyrir því að jafnskjótt og Alþingi var stofnað hafi verið komið á fót
sérstökum dómstól. Talið er sennilegt að í dóminum hafi setið 36 menn, sem hafi
haft æðsta dómsvald á hendi. Ekki er vitað með vissu með hvaða hætti dómurinn
var skipaður. Líklegast er þó að um hafi verið að ræða svokallaðan „nefndar-
dóm“. Þetta var í samræmi við forna norræna siði, sem héldust hér á landi allt
fram á 18. öld.“ Líklegast er að goðar hafi nefnt menn í dóma.
Fjórðungsdómar voru settir á stofn um 965. Samkvæmt Grágás voru þeir hver
um sig æðsti dómstóll í málum úr sínum fjórðungi. Sum mál voru þó endanlega
dæmd á vorþingum heima í héraði. Líklegast er talið að 36 menn hafi setið í
fjórðungsdómi og nefndi hver goði einn mann í hvern dóm. Skömmu eftir árið
1000 var stofnaður svokallaður fimmtardómur sem náði til landsins alls. Líklegt
er talið að með þessu hafi átt að stuðla að réttareiningu í landinu. Fimmtardóm-
ur var aðallega áfrýjunardómstóll í málum sem dæmd höfðu verið í fjórðungs-
dómi. Þessi skipan dómsvaldsins hélst út þjóðveldisöldina.
8 Sjá Einar Arnórsson: Réttarsaga Alþingis (Saga Alþingis 1. bindi). Rv. 1956, s. 70 - 74. Sjá
ennfremur Jón Jóhannesson: íslendingasaga I (Þjóðveldisöld). Rv. 1945, s. 85 - 86 og Theodór
Líndal: Æðsta dómsvald á íslandi (Sögudrög), Tímarit Lögfræðinga 1970 (30), s. 62.
168