Tímarit lögfræðinga - 01.10.1991, Qupperneq 11

íslendingar gengu Noregskonungi á hönd árið 1262. Með lögtöku Jónsbókar
1281 virðist sem æðsta dómsvald í íslenskum málum falli í hendur konungi, með
„skynsamra manna ráði“, eins og segir í þjófabálki 4. kap. Jónsbókar. Til
konungs var málum skotið frá Lögréttu, sem var æðsti dómstóll innanlands
samkvæmt Jónsbók. Lögrétta var skipuð 36 mönnum. Úr henni voru valdir
ýmist 6, 12 eða 24 menn til að dæma í einstökum málum. Lögmenn kvöddu
menn til setu í Lögréttu. Málskot til konungs og ráðgjafa hans var hins vegar
kostnaðarsamt og tímafrekt. Við bættist ýmis konar agaleysi á sviði réttarfars og
vafasamt atferli lögmanna í starfi. Af þessum ástæðum var gripið til þess ráðs
með tilskipun 15. mars 1563 að stofna Yfirrétt á Alþingi. Yfirrétturinn fór með
æðsta dómsvald innaniands, en enn var heimilt að skjóta ákvörðunum hans til
konungs. Hélst þessi skipan dómsvalds fram á 18. öld með nokkrum breyting-
um. Megingallinn við Yfirréttinn var að ekki var tryggt að í dómi sætu menn með
sérþekkingu á lögum. Víða í heimildum sést að oft hefur gengið illa að manna
dóminn. Þetta leiddi til þess að með tímanum fækkaði dómendum þar. Þeir voru
upphaflega 24, en þeim var síðan fækkað í 12 árið 1735 og aftur árið 1777 í 6 og
hélst það til ársins 1800 þegar rétturinn var lagður niður. í ritgerð sem Magnús
Stephensen, síðar dómstjóri í Landsyfirréttinum, samdi fyrir nefnd sem undir-
bjó stofnun Landsyfirréttarins árið 1800 lýsir hann ástandinu í Yfirréttinum
þannig:9 „Meðdómendur hefir orðið að tína saman úr ferðamannaslangri, sem
statt var á lögþinginu ... og dómurinn hefir ekki orðið fullskipaður stundum,
nema fengnir væru til lögréttumenn og bændur. Þessir meðdómendur, sem
kallað var að sætu dóminn, þekktu ekkert til málanna, sem dæma átti. Dómsorð
hins áfrýjaða dóms var Iesið upp og hinar nýju málsútlistanir. Sérhver dómenda
var óðfús á að komast heim og taldi það rýra atvinnu, á bezta tíma ársins, að eiga
að fæða sig og fóðra hesta sína fyrir samtals 10 rdl. í kaup og fæðispeninga. Þegar
talið er, að menn sitji og greiði dómsatkvæði, þá er í rauninni geispað og gapað af
leiðindum, og hver greiðir ekki atkvæði fyrir sig og ekki skriflega; aðeins einn, ef
til vill sá, er þekkir eitthvað til málsins, ræður niðurstöðunni. Málflutningur er
að mestu fólginn í hnýfilyrðum, sem fávísir og frakkir málflytjendur hreyta hver í
annan. Auðvitað verður einn dómenda að skrifa dóminn og tekur til sín
málsskjölin í fáa tíma til þess að líta yfir þau; svo er dóminum hraðað, sem mest
má verða, og hann undirskrifaður og lesinn upp.“
Á 18. öld verða all róttækar breytingar á skipan dómsvalds á neðri dómstig-
um. Árið 1718 og aftur 1720 var svo fyrirskipað að meðferð mála skyldi fara eftir
Norsku lögum Kristjáns V. frá 1685. Samkvæmt þeim átti hvor lögmanna að
dæma einn mál úr sínu lögdæmi. Við þetta misstu lögréttumennirnir gildi sitt
sem meðdómendur og urðu þeir ekki annað en réttir og sléttir þingvottar, nema í
9 Sjá t.d. Björn Pórðarson: Landsyftrdómurinn 1800 - 1919. Rv. 1947, s. 14 - 15.
11
169