Sagnir - 01.04.1988, Síða 22

Hrafnistuundrið
búsílags.
Eftir að verslun var gefin frjáls
fjölgaði bæði verslunum og verslun-
arstöðum og margar verslanir
stunduðu umfangsmikla skútuút-
gerð. Skúturnar stunduðu aðallega
veiðar frá vori framá haust en at-
hafnamenn sáu ókosti við að ekki
var hægt að halda skútunum til
veiða allt árið, enda skapa skipin lít-
inn auð á þurru. Engar tæknibreyt-
ingar áttu sér stað með skútuútgerð-
inni því áfram var handfærið notað,
hér var einungis um að ræða stærri
skip með fleiri mönnum, sem sóttu
kannski eitthvað dýpra. Breytingin
fólst í því að gera út um sumarið og
fá launavinnufólk til að verka
aflann. Einstaka verslanir urðu
gríðarlega umsvifamiklar t.d. Ás-
geirsverlunin, I.H.F., Lefolii og
Bryde og má segja að hagþróun á
þeim svæðum er þær réðu hafi al-
gjörlega verið háð duttlungum eig-
endanna. Þessar verslanir lögðu
grunninn að kapítalískri þróun í
sjávarútvegi en þær voru hins vegar
ófærar um að hrinda kapítalisman-
um af stað.
Skortur á vinnuafli var orðið við-
varandi vandamál víða á landinu
um og uppúr aldamótum og það
vinnuafl sem fékkst var dýrt. Þá var
m.a. gripið til þess ráðs að ráða
norskt verkafólk til starfa, aðallega
sjómenn frá Lofoten. Árið 1903 var
samþykkt á Alþingi frumvarp um
fólksflutninga til íslands. Frumvarp
þetta kom fram til að leysa úr þeim
vinnuaflsskorti sem hér var ríkjandi
og m.a. var rætt um að senda út „ag-
enta“ til að fá fólk til að setjast hér
að. Erfitt var að manna skúturnar
nema þá helst gegn greiðslu í pen-
ingum og það sama var uppá ten-
ingnum hvað varðaði róðrarbátana;
hlutaskipti lögðust víða af og í stað-
inn komu fastar greiðslur. Útgerð
Austfirðinga var t.d. að mestu rekin
með aðkomufólki sem fékk fast
kaup. Launakostnaðurinn við út-
gerðina var að verða útgerðarmönn-
um ofviða og tilraunir manna til að
lækka hann með því að smíða róðr-
arvélar báru ekki árangur. Sjávarút-
vegurinn var kominn í sjálfheldu og
útúr þessari sjálfheldu var einungis
ein leið, þ.e. ný tækni er gæti lækk-
að launakostnaðinn.
Eftir því sem vinnukrafturinn
verður dýrari á íslandi, þá virðist
það liggja beint við að taka annað
afl í staðinn, sem er bæði mikið
sterkara og um leið ódýrara.13
Hár launakostnaður og vinnuafls-
skortur er ein meginskýringin á upp-
hafi vélbátaútgerðar hérlendis. Með
tilkomu vélbáta fækkaði mönnum
um borð en afli jókst, þannig að af-
köst á mann urðu meiri. Þar sem
menn voru ráðnir uppá fast kaup
lækkaði launakostnaðurinn sem
hlutfall af heildarkostnaði; ekki eru
dæmi þess að laun hafi hækkað til
samræmis við aukinn afla. Hluta-
skipti, á þeim fáu stöðum sem þau
voru enn við lýði, voru aflögð eða
tóku miklum breytingum frá því
sem áður var, þannig að aflaaukn-
ingin skilaði sér til eigenda vélbát-
anna.
Eignarhald og
fjármögnun
Hverjir áttu þessa vélbáta er klufu
öidurnar á fyrstu árum vélaaldarinn-
ar? Voru þeir eign „sjósóknarmann-
anna sjálfra eða útvegsbænda, eins
eða fárra saman“, einsog haldið hef-
ir verið fram?14 Hvað með verslan-
irnar, kaupmennina, athafnamenn-
ina, faktorana og embættismenn
ina? Hér er ekkert algilt svar en Ijóst
er að athafnamenn náðu undir-
tökunum í sjávarútveginum með
iðnbyltingunni. Athafnamenn höfðu
nær undantekningarlaust umboð
fyrir vélarnar þannig að menn fengu
ekki vélar, eða vélbáta, nema í
gegnum þá. Kaup á vélum eða bát-
um gengu yfirleitt þannig fyrir sig að
kaupmaður eða athafnamaður lán-
aði fyrir vélinni, oft gegn því að fá
fiskinn. Þannig gat hann tryggt að
hann fengi sinn hlut til baka. Ef hins
vegar áraði illa gat báturinn lent í
hans höndum. Þess voru einnig
dæmi að athafnamenn útveguðu
mönnum vélar eða báta gegn því að
fá hlut í bátnum, eða þeir höfðu
frumkvæði að kaupunum og fengu
sér síðan meðeigendur.
Skortur á peningum hafði lengi
verið viðvarandi vandamál þannig
að ólíklegt er að menn hafi getað
borgað út sínar vélar. Þrátt fyrir tölu-
vert innstreymi fjármagns, m.a. með
norskum síld- og hvalveiðimönn-
um, voru peningar lítið í umferð og
allt bendir til þess að peningaverð
hafi verið of hátt miðað við afurða-
verð. Vegna þessa misgengis töpuðu
kaupmenn á því að borga fyrir vinnu
og vöru í peningum. Fullyrða má að
mestur hluti kaupgreiðslu hafi verið
í formi vöruskipta nokkuð framá
þessa öld. Til þess bendir m.a. bar-
áttan fyrir lagasetningu á Alþingi um
greiðslu verkkaups í peningum.15
Skortur á peningum var þannig til
hagsbóta fyrir kaupmenn og at-
hafnamenn, sem í skjóli lánsvið-
skipta höfðu mun sterkari stöðu
gagnvart kaupendum vélbátanna en
ef um peningaviðskipti hefði verið
að ræða.
Hér voru ekki öflugar bankastofn-
anir og Landsbankinn lánaði lítið til
véla-/bátakaupa. Einungis hefir
fundist eitt öruggt dæmi.lfi íslands-
banki, sem stofnaður var 1904 með
erlendu fjármagni, lánaði eitthvað,
einkum útibúið á fsafirði.17 Eitt
dæmi er þó frá Dalvík, en þar var
seljandi bátsins bróðir útibússtjóra
íslandsbanka á Akureyri og það var
hann sem útvegaði kaupendunum
lán hjá bróður sínum.18 í Vestmanna-
eyjum var ekki stofnað útibú frá ís-
landsbanka fyrr en 1918 og ári síðar
kom útibú frá Landsbankanum.
Ekki eru nein dæmi þess að banka-
stofnanir hafi komið nálægt fjár-
mögnun vélbátaútgerðarinnar í
Vestmannaeyjum. Hvað íslands-
bankinn á ísafirði lánaði mikið er
ekki vitað, en vélvæðingin þar var í
raun hafiri áður en bankinn hóf
starfsemi sína, þannig að tilkoma
hans hefir ekki haft úrslitaáhrif. Út
frá þessu er óhætt að álykta að
bankafjármagn skipti sáralitlu máli
við fjármögnun vélbátaútgerðarinnar.
Athafnamenn og verslanir komu
að mestu í stað banka og í gegnum
þá komu flestir vélbátarnir. Sjálf-
fjármögnunin var ráðandi og gróð-
inn af útgerðinni var það mikill að
fyrirtækið borgaði sig upp á skömm-
um tíma, jafnvel einni vertíð. Fyrir
athafnamenn var sjálffjármögnun
síðan áfram helsta leiðin til aukinn-
ar útgerðar.
Hinar stóru og gamalgrónu versl-
18 SAGNIR