Sagnir - 01.06.2000, Page 52

greiðslu vara, nema þær væru keyptar í þeim löndum sem ís-
lendingar áttu í vöruskiptum við. En þrátt fyrir það voru gjald-
eyrisleyfi gefin út af gjaldeyris- og innflutningsnefnd fyrir millj-
ónir króna með samþykki bankanna. Leyfin voru hins vegar
gefin út með fyrirvara um að gjaldeyrir væri fyrir hendi, en
Björn taldi fyrir neðan allar hellur að opinber stofnun í samráði
við bankana gæfi út slíkt plagg sem væri hugsanlega ekki papp-
írsins virði.37
Innflytjendur höfðu því í reynd enga tryggingu um að geta
greitt fyrir vörur sínar og afleiðingin varð sú að er fram leið á
fjórða áratuginn urðu gjaldeyrisleyfin „orsök stórfeldrar
skuldasöfnunar erlendis."38 Skuldasöfnun erlendis hlaut á end-
anum að rýra lánstraust erlendis eins og Verslunartíðindi hafði
spáð 1931. En á meðan næstum því hver einasti innflytjandi var
í vanskilum við útlönd vegna gjaldeyrisskorts, að því er Björn
Ólafsson fullyrti, naut S.Í.S. sérstakra gjaldeyrisfríðinda sem
gerði því kleyft að standa í skilum við viðskiptaaðila sína er-
lendis. Öfugt við aðra útflytjendur, sem var gert að skila þeim
gjaldeyri til bankanna sem þeir fengu fyrir útflutning, fékk S.Í.S.
að halda sínum gjaldeyri og gátu því greitt fyrir innfluttar vör-
ur.39
Fram til ársins 1937 virðist sem innflytjendum hafi tekist að
greiða fyrir erlenda víxla og innheimtur „án þess að um áber-
andi vanskil væri að ræða."40 En á árunum 1937 og 1938 fóru
þau mál á versnandi veg og vanskil hlóðust upp.41 Það taldi
Björn Ólafsson skýrt merki um að haftastefna stjórnvalda hefði
mistekist. Hvað varðaði þá gagnrýni Framsóknarflokksins að
skuldirnar stöfuðu af óhóflegum innflutningi kaupmanna benti
Björn á að „fróðlegt [væri] að vita af hvaða orsökum óreiðu-
skuldir verslana ríkisins stafa, en þær skuldir hafa skift miljón-
um króna."42 Eins og Björn benti á að ofan gátu kaupmenn ekki
flutt annað inn en þeir fengu leyfi fyrir og „með skriflegu sam-
þykki bankanna, ritað á hverja einstaka umsókn, sem afgreidd
hefur verið."43 Það væri því hæpið að saka kaupmenn um
skuldasöfnun erlendis, sérstaklega þar sem sömu sögu var að
segja um nokkrar af verslunareinkasölum ríkisins.44 Björn gerði
verslunarskuldir ríkisins að umræðuefni í Vísi 1938:
þverbak þegar Skúli Guðmundsson lagði fram til-
lögu sem fól í sér að hlutur S.I.S. af innflutningi yrði
allt að 31% og af sumum vörum enn meiri.31 Með til-
lögu Skúla var „stigið talsvert lengra en nokkur sann-
girni" leyfði, skrifaði Björn Ólafsson í dagblað sitt
Vísir 1937. Hverjum þeim sem bæri eitthvert skyn-
bragð á verslun, sagði Björn, er Ijóst að krafa S.Í.S. um
þriðjung innflutningins er ekki í neinum takt við
raunveruleikann. Til dæmis hafði kaupfélögunum
verið úthlutað 8% af innflutningi vefnaðarvara á ár-
inu á undan (þótt sú tala hefði reyndar hækkað eitt-
hvað), en nú krefðust þau þriðjungs:
Ef kaupfélögin fengi þriðjung innflutningsins
mundi talsverður hluti kaupstaðarbúa verða
að ganga á sokkaleistunum, ef þeir vildu ekki
skifta við eitthvert kaupfélag.32
Höfðatölureglan jók, sem fyrr segir, mjög á úlfúð
milli kaupmanna og kaupfélaganna, en ástæðan var
ekki sú að kaupmenn vildu koma í veg fyrir eðlileg-
an vöxt hinna síðarnefndu, sagði Björn, heldur að
þeir viðurkenni ekki að kaupfélögunum beri 31%
innflutningsins í öllum flokkum heldur ætti að taka
mið af fyrri innflutningi. Björn taldi sjálfur að þessar
tvær verslunarstéttir ættu að geta „starfað hlið við
hlið og sannað sína yfirburði á drengilegan hátt."33
Höfðatölureglan hafði „torveldað framkvæmd haft-
anna, skapað víðtæka andúð gegn þeim og gert út-
hlutunina tortryggilega." Áleit Björn að ríkisstjórn
Alþýðu- og Framsóknarflokks, 1934-1938, hefði með
framkvæmd haftanna og höfðatölureglunni opinber-
að óvinsamlegt viðhorf sitt í garð „kaupmanna, eink-
um hinna stærri innflytjenda, og einstaklingsverzl-
unar yfirleitt."34 Björn áleit að í stað þess að raska sem
minnst því verslunarfyrirkomulagi er áður hafði ríkt,
fyrir 1931, hefði ríkisstjórnin reynt að nota kreppuna,
„til þess að útrýma allri verslun í landinu," með því
að færa verslun í sem mestum mæli í hendur kaupfé-
laga og neytendafélaga í skjóli höfðatölureglunnar.35
Þrátt fyrir hótun sína um úrsögn úr gjaldeyris- og
innflutningsnefnd 1935 má ætla að Björn hafi, af
tvennu illu, kosið að sitja áfram í nefndinni og gæta
hagsmuna verslunarstéttarinnar í stað þess að standa
áhrifalaus utan hennar. Ber gjörðabók nefndarinnar
vitni um að Björn hafi eftir föngum reynt að auka
frjálsræði í innflutningi en jafnan ekki fengið sínu
fram. Barátta kaupmanna fyrir þeim hluta innflutn-
ings sem þeir töldu að sér bæri, var hörð en hvergi
nærri lokið þótt leyfin fengjust. Við tók önnur barátta
sem sneri að gjaldeyrisleyfum til að borga þann inn-
flutning sem leyfi höfðu fengist fyrir.
„Gæfuleysið í gjaldeyrismálunum"
Þegar innflutningshöftin voru innleidd 1931 spáðu
Verslunartíðindi að með þeim myndi ríkisstjórninni
líklega takast að eyðileggja það lánstraust sem versl-
unarstéttin, einstaklingar og aðrar stofnanir höfðu
aflað sér erlendis undanfarna áratugi.36 Eftir að inn-
flutningsleyfum hafði verið úthlutað af gjaldeyris- og
innflutningsnefnd fengu innflytjendur svokallað
gjaldeyrisleyfi sem þeir áttu að nota til greiðslu á að-
keyptum vörum. En gjaldeyrisleyfin gáfu þó ekki
neina tryggingu fyrir því að gjaldeyrir fengist til
Það er óþolandi háðung allri þjóðinni að ríkið skuli vera
í vanskilum með verslanir sínar og ef haldið verður
áfram á sömu braut, stofnar ríkið verslunarskuldir í fullri
óvissu um að geta staðið í skilum. Það velur sér hlutverk
hins alment fyrirlitna óreiðumanns.45
af því mikla fé sem taprekstur útvegsins hefir sett í um-
ferð, umfram það sem útgerðin sjálf fær fyrir afurðimar.
Þetta em hinar eiginlegu orsakir gjaldeyriserfiðleikanna
þótt annað sé jafnan látið í veðri vaka. En það er annað
en beinn skortur á gjaldeyri sem öngþveitið skapar. Það
er fyrst og fremst stefnan og skipulagið á þessum málum
sem öfgunum veldur.48
Björn varaði ráðamenn við því að frysta inni eignir útlendinga
eins og þá var gert: „Að því hlýtur að koma," sagði Björn, „að
slík „tekjulind" þorni."46 Gjaldeyrismálunum þyrfti að koma í
viðunandi horf áður en landið yrði „brennimerkt fyrir van-
skil."47
Orsakir erfiðleikanna
Að mati Björns stöfuðu gjaldeyriserfiðleikar kreppuáranna af
háspenntri fjármálastefnu hins opinbera, mikilli eftirspurn eftir
gjaldeyri sem ríkisstjómin og þingið ýttu undir með styrkveit-
ingum sínum, lánum og ábyrgðum og
50