Morgunblaðið - 02.11.1963, Blaðsíða 23

Laugardagar 2. nóv. 1963
MORGU NBLAÐIÐ
23
Faðir íslenzkrar blaðamennsku
ÞAÐ er ekki svo ýkja langt síð-
an, að ef allt annað brást, gátu
jþjóðskáldin okkar alltaf hallað
sér að blaðaútgáfa, eða ritstjórn.
Nöfn Einars Benediktssonar, í>or-
steins Erlingssonar, Jóns Ólafsson
ar og margra fleiri stórskálda
leiftruðu skært — en misjafn-
lega lengi — á himinhvolfi ís-
lenzkrar blaðamennsku. Það
hafði löngum verið landlaeg skoð-
un á íslandi, að enginn gæti ver-
ið góður blaðamaður, sem ekki
væri skáldmæltur vel. En blaða-
maðurinn varð einnig að vera
ritfær hið bezta, á gullaldarstíl,
og svo fimur í ritskylmingum, að
er hann atyrti andstæðinga sína,
áttu þeir sér engrar uppreisnar
von, en stóðu fyrir almennings-
álitinu eins og lúpur, eða hundar
dregnir af sundi. Og er hann
beitti penna sínum til andsvara,
var sem þrjú sverð sæjust á loÆti
í senn.
Þarf því nokkurn að undra að
menn ráku upp stór augu og
sperrtu eyrun er það spurðist
snemma vors 1923, að tveir ung-
ir kandidatar, Jón Kjartansson og
Valtýr Stefánsson hefðu verið
ráðnir sem ritstjórar að Morgun-
blaðinu. Enginn hafði nokkru
sinni heyrt að þessir piltar hefðu
svo mikið sem hnoðað saman
bögu. Ekki höfðu þeir birt sæmi-
lega skammargrein, svo vitað
væri. Loks var það dregið í efa,
®ð þeir gætu borið fram móður-
málið sitt lýtalaust, og þó einkan-
lega á prenti. Annar var að vísu
lögfræðingur, en hinn var bara
landbúnaðarkandidat, hvað sem
jþað nú þýddi!
Nei, þett.a kunni ekki göðri
lukku að stýra, né gat orðið til
frambúðar. En gárungunum var
skemmt og þeir reyndu að gera
sitt bezta til að skemmta öðrum.
Grín og gaman var gert að þessu
á leiksviði og prenti. Uppnefn-
um og háðsyrðum óspart haldið á
lofti. Sumt af þessu var græsku-
laust gaman, eða jafnvel hnyttið,
svo það hefir lifað í minni
manna. Gamanvísurnar um „Tótu
findilfættu“ eru enn raulaðar,
einkum ef menn gerast hreyfir
á gleðistund, eða leita afþreying-
ar, í höstum langferðavagni. En
það er efamál hvort margir sem
nú syngja hæst um Tótu litlu,
hafi hugmynd um uppruna henn-
ar, eða skyldleika við „Moggann".
Það er sannarlega enginn brodd-
ur í þessu lengur. Hann er löngu
brotinn, ef hann var nokkur.
Grundvöllur að nútíma
þlaðamennsku á íslandi
Það voru víst fáir, sem renndu
grun í, eða hefðu viljað skrifa
undir spádóm um, að með ráðn-
ingu þeirra félaga Valtýs og
Jóns, væri lagður grundvðllur að
nútíma blaðamennsku á Islandi,
sem gjörbreytti hugmyndum
manna um hlutverk og tilgang
dagblaða, og sem færði dagblaðið
inn á hvert heimili í landinu,
þar sem það var lesið af öllum,
ungum sem gömlum, en ekki
bara húsbóndanum og „skrýtnum
sérvitringum.“
Nokkrar tilraunir höfðu verið
gerðar til að stofna til dagblaða
og fréttablaða, en þær höfðu kafn
»ð í fæðingu eða orðið að ör-
verpum á annan hátt. Merkustu
tilraunina gerði Vilhjálmur Fin-
een með stofnun Morgunblaðsins.
Hann hefir sjálfur lýst því í end-
urminningum sínum á hvern
hátt sú tilraun mistóksf. Skal
það ekki rifjað upp hér.
Valtýr Stefánsson tók fljótlega
að sér það verkefni við Morgun-
blaðið, að beygja krókinn eftir
því, sem hann vildi að hann yrði.
Þetta er á engan hátt sagt Jóni
félaga hans Kjartanssyni til
hnjóðs. Síður en svo. Jóni var
eetlað ákveðið hlutverk við blað-
ið frá byrjun. Hann stundaði það
með alúð og ein^takri samvizku-
•emi, sem var þeim heiðurs-
manni svo mjög í blóð borin.
Öllum, sem nokkur kynni hafa af
hinu langa samstarfi þeirra fé-
laga við Morgunblaðið hlýtur að
vera ljóst, að þeir báru gagn-
eftir ívar Guðmundsson
kvæma virðingu hvor fyrir öðr-
um. Sjálfur sá ég mörg dæmi,
fyrr og síðar, um vináttu, sem
ríkti milli þeirra. Aldrei, í þau
17 ár, sem ég starfaði við Morg-
unblaðið, heyrði ég eitt einasta
öfugt orð fara milli þeirra.
Jón sneri sér að stjórnmálun-
um, en Valtýr að rekstri blaðs-
ins og fréttamennskunni, sem
honum var jafnan tamara en
stjórnmálaþrasið. Hitt er svO ann-
að mál, að einlægari og tryggari
flokksmann en Valtý var ekki
hægt að hugsa sér. Hann var
meira en í meðallagi liðtækur
í flokksstarfssemirmi. En það
varð helzt allt að gerast í gegn-
um blaðið.
Það er t.d., ekkert launungar-
má'l, að Valtýr átti oft kost á
örugigu þingsæti, en hafnaði
þeim frama. Loks lít hann tilleið
ast að bjóða sig fram til bæjar-
stjórnar, en hann tolldi ekki
lengi við hringborðið. Hann
kunni betur við sig í blaða-
mannastúkunni og reyndist enda
jafnan áhrifameiri, er hann beitti
pennanum en tungunni.
Blaðamanns-spíra í atvinnuleit
Mig langar til þess að segja frá
fyrstu kynnum okkar Valtýs og
hvernig það atvikaðist að ég réð-
ist að Morgunblaðinu. Ég geri
þetta vegna þess, að mér finnst
það lýsa manninum svo vel og
ef til vill þeirri hlið á fari hans,
sem ekiki sneri að almenningL
Ég hafði sneimma tekið blaða-
mennsku vírusinn, án þess að
gera mér ljóst hve lítið ég hafði
til brunns að bera til slíks starfa
og hversu illa undirbúinn ég var
að menntun og reynslu. En þetta
var veiki. Fyrsta bókin, sem ég
las um blaðamennsku var
„Journalistik", eftir Ole Cavling.
Þessi bók, fannst mér mesta speki
í heimi og ekki sízt tilvitnunin
í orð Henriks, gamla Cavling,
sem á að hafa sagt þessi mergj-
uðu orð:
„Blaðamennskan er hundalíf,
en einasta lífið, sem er vert að
lifa“.
Hvílík dásamleg framtíð! En
það gekk illa að ná fótfestu og
þessi kreppuár voru hundalíf hjá
flestum, hvort, sem þeir ætluðu
sér að ganga blaðamannabraut-
ina, eða einhverja aðra leið. Þó
skiptust á skin og skúrir, eins og
gengur. Einu sinni veittist mér
sá heiður, að ég fékk að ganga
með Bjarna Guðmundssyni, blaða
manni við Morgunblaðið, upp
allt Bankastræti — og hann tal-
aði við mig um blaðamennsku!
í annað sinn komst ég inn á
sjálfa ritstjórn Morgunblaðisins,
þar sem ég hlustaði með opinn
ihunn á Árna óla segja frá
André, sænska landkönnuðinum.
Frásögn Árna varð dramatískari
fyrir það, aS hann hafði á höfði
sér loðna lambhúshettu. Seinna
tók Árni eftir mig grein í Les-
bókina. Ég skilaði handritinu
fyrir jól og greinin kom í páska-
Lesbókinni!
Fyrir milligöngu verndara
míns frá bernskuárunum, síra
Friðriks í K.F.U.M. náði ég tali
af Valtý Stefánssyni. Þó ein-
kennilegt megi virðast man ég
ekki mikið frá þessum fyrsta
fundi okkar, nema að hann sagði
mér að því miður væri ekkert
starf laust við blaðið. Valtýr var
vingjarnlegur og minntist þess að
ég hafði skrifað grein í Lesbók-
ina, en sagði ekkert um, hvort sér
hefði líkað betur eða ver.
Næstu mánuðina var ég hjá
Sigurði Kristjánssyni við „Heim-
dall“. Hafði þar frekar frjálsar
hendur við að skrifa bæjarfréttir,
þýða dægradvalarefni og jafnvel
skrifa leikdóma, eða kvikmynda-
fréttir. Það var stundum lítið um
auglýsingar og um tíma var Sig-
urður frekar stuttorður í stjórn-
málagreinum sínum, sökum las-
leika. Allt varð petta til þess
að efla hjá mér þá vissu, að ég
yrði að verða blaðamaður. Ég las
„Journalistik“ Cavlings af kappi,
upp aftur og aftur.
Vegna starfs míns við „Heim-
dall“ og fyrir milligöngu eins
mesta öðlingsmanns, sem ég hefi
kynnzt, dr. med Gunnlaugs
Claessens, komst ég á blaðamanna
mót Norrænafélgsins, sem haldið
var í Noregi vorið 1934. Ferða-
félagar mínir voru þeir dr. Guð-
brandur Jónsson og Kristján Al-
bertsson. Þetta voru dásamlegir
dagar í félagsskap með blaða-
mönnum frá öllum Norðurlönd-
unum fimm. Síðar um sumarið
komst ég til Danmerkur og flækt
vinna traust lesandans, viðskipta-
vinarins. Maðurinn á götunni,
sem greiðir peninga fyrir frétta-
flutning og dægradvalarefni blaðs
ins á heimtingu á ósvikinni vöru.
Áróður, fréttafölsun eru raun-
verulega vörufölsun frá við-
skiptalegu- og svik frá siðferði-
legu sjónarmiði.
Þetta skildi Valtýr manna bezt.
En hann skildi líka, að það var
tilgangslaust að fara sér óðslega
eða búast við, að menn gleyptu
skoðanir hans, öngul, sökku og
færi, í einum munnbita.
Leiðin réyndist líka oft torfær
eins og síðar mun séð.
Víti, sem varast varð
Til þess að lýsa því hvernig
ástatt var og á hvaða stigi frétta-
kölluðu rosa-auglýsingu um lát
mannsins.
Annar ritstjóri í Reykjavík var
svo séður að hann safnaði dánar-
minningum til þess að fóðra
„mögru kýrnar“. Hann raðaði
þeim í skúffu í skrifborði sínu
og þegar efnishallæri bar að og
prentarinn kom og kvartaði um
efnisskort benti hann á skúff-
una og sagði:
,Taktu þarna eitthvað sem
passar í gatið!“
Barnið, sem féll út um gluggann
á þriðju hæð
Hér er saga, sem lýsir ná-
kvæmni Valtýs í fréttaflutnmgi
og skilningi hans á hlutverki
fréttarinnar. Það er góð og viður-
kennd regla að til þess að frétt
sé vel sögð verður hún að svara
eftirfarandi spurningum: Hvað?
Hvar? Hvenær? Hvernig? Hvers
vegna? Þetta eru „Háin fimm“,
eins og blaðamenn kalla stundum
þessa reglu.
Það var ekki hátt til lofts né
vítt til veggja í ritstjórnarskrif-
ívar Guðmundsson ásamt þeim Valtý Stefánssyni og Jóni Kjartanssyni á stjómmálafundi í
Sjálfstæðishúsinu.
ist um hríð fyrir fólki, sem var
að vinna á „Politiken“ og „Ber-
lingske Tidende". En blaða-
mennskuframinn lét bíða eftir
sér og ég ákvað að innrita mig í
Kóngsins lífvörð. Ég var mældur
veginn og skoðað upp í mig, eins
og hross á markaði. Mér varð
til lífs og láns, að ég hitti kunn-
ingja, sem var að fara heim með
„Brúarfossi" gamla. Ég silóst í för
ina og kom til Reykjavíkur seint
um kvöld í rigningarsúld, þann
9. september 1934.
Ég hefi orðið langorður um
sjálfan mig og langorðari en ég
ætlaði mér í fyrstu. Er hér var
komið hafði ég að mestu gefizt
upp við blaðamennsku ferilinn,
sá enga leið til þess að sú von
gæti rætzt. Atvinna voru snapir
einar um þessar mundir og ekki
í frásögur færandi í sambandi
við þessa grein.
En svo var það einn eftirmið-
dag um miðjan september, að ég
flæktist inn á Hótel ísland með
nokkrum félögum. Þar sá ég
Valtý ritstjóra við borð. Ég heils
aði, en ekki með eftirvæntingu,
því ég hafði seinast gefið upp
vonina, að komast að hjá Morg-
unblaðinu. Svo skeði það, að er
ég gekk út, vildi svo til að Valtýr
stóð upp um leið, vék sér að mér
og sagði:
„Eruð þér nokkuð að gera?“
Ég sagði sem var. „Þér viljið
kannski líta inn í skrifstofu til
mín seinna i dag?“ Ég lét vitan-
lega ekki segja mér þetta tvisvar.
Skal nú farið fljótt yfir sögu
nema hvað Valtýr sagði mér, að
hann hefði ráðgert að stækka
blaðið í S síður daglega og hann
þyrfti að fá einn blaðamann í
viðbót. Sér skildist, að ég hefði
áhuga á starfinu. Ég mætti
spreyta mig, ef ég nennti því í
nokkrar .vikur. Svona ,til jó^a- #
Þetta var upphafið að mínu
happi í lífinu, 17 ára samstarfi
með blaðamanni og ritstjóra, sem
skildi tilgang og skyldur blaða-
mannsins betur en nokkur annar
blaðamaður hafði gert til þessa
á íslandi.
Ritstjóra, sem gerði sér ljóst,
að til þess að blað gæti gengið
varð það að geta borið sig fjár-
hagslega. Það varð að vera rekið
á viðskiptagrundvelli í heiðar-
legri samkeppni. En til þess, að
þetta væri hægt varð blaðið að
blöð og fréttamennska vorú í höf.
uðstað íslands fyrir 40 árum,
kann ég ekki að segja betri sögu
en Valtýr sagði mér sjálfur. Hún
er á þessa leið:
Nokkrum dögum eftir að Val-
týr kom til Morgunblaðsins, sem
ritstjóri, fékk hann heimsókn af
blaðamanni eins dagblaðsins í
höfuðstaðnum. Þetta var kurteis-
isheimsókn til þess að bjóða Val-
tý velkominn í stéttina. Þeir stétt
arfélagarnir ræddust við drykk-
langa stund, um landsins gagn
og nauðsynjar almennt, og um
blöð og blaðaútgáfu sérstaklega.
Komumaður gaf nýliðanum mörg
hollráð og varaði hann við vítum
á hinum þrönga vegi blaða-
mennskunnar. Og er gesturinn
bjóst til að kveðja, mælti hann
að lokum þessi alvarlegu viðvör-
unarorð:
„Já, það er eitt þýðingarmikið
atriði, sem ég ætlaði að minna
þig á og vara þig við, en það er
þetta:
„Gættu vel að því, að þegar
þú tekur frétt frá mér um eftir-
miðdaginn, að það sé ekki klausa,
sem ég tók úr Morgunblaðinu
þann sama morgun.“
Valtýr minntist oft á þessa
sögu. Hann lastaði ekki mann-
inn sjálfan; þetta var tíðarandinn
og það datt engum í hug að gera
neifct til að bæta úr þessu fyrr
en Valtýr tók við stjórn Morgun-
blaðsins.
Það hefir sagt mér gamall
prentari, sem starfaði árum sam-
an við dagblöð í Reykjavík, að
það hefði verið algengara en hitt,
að ekki hafi verið nóg efni fyrir
hendi í blöðin þegar þau fóru í
prentun. Varð þá að taka auglýs-
ingar trauátaitaki til þess að fylla
í eyðurnar og vakti það oft
gremju og óþægindi þeim er
auglýs^inguna átti. : / V
Ef menn vilja hafa fyrir því,
þá geta þeir flett upp dagblaði
í Reykjavík, sem var einn dag-
inn svo aðframkomið af efnis-
leysi, að blaðamaðurinn, sem var
á vakt (ritstjórinn var ekki við
og fannst ekki) ákvað að setja
dánarauglýsingu yfir hálfa síðu.
En brotið á þessu blaði var tvö-
föld stærð Morgunblaðsins nú!
Það má geta nærri hvernig að-
standendum og vinum hins látna
varð við er þeir sáu þessa sann-
.Stofu Morgunblaðsins 1934. Rit-
.stjórarnir höfðu að vísu herbergi
uppi á lofti í gömlu ísafold, en
við Árni óla, Þórunn Hafstein
Og ég hírðumst í kompu sem var
inn af afgreiðslunni á götuhæð-
inni. I þessari kompu voru
fréttirnar skrifaðar og þar voru
prófarkir lesnar. Fréttirnar voru
nær eingöngu Dagbókarfregnir.
Dagbókin var stundum heil síða,
troðfull af bæjarfréttum. Valtýr
lagði fljótt sinn skerf til Dag-
bókarinnar og hún varð vinsæl af
lesendum, sem búr frétta. Ein-
stöku frétt var látið svo mikið
með, að sérstök fyrirsögn var
sett á hana. Voru það einkum
erlendar fréttir, sem mest megnis
voru þýddar úr erlendum blöðum
og meiri háttar innlendar fréttir.
Valtýr fylgdist vel með Dag-
bókinni og kom jafnan til að
kynna sér prófarkir. Kvöld eitt,
haustið 1934, vorum við öll stödd
í ritstjórnarkompunni, Valtýr las
próförk af Dagbókinni.
Allt í einu rauk hann upp og
sagði allæstur: „Nei! nei! nei!
Þetta gengur sko ekki!“ Sjáið
þið bara þetta! Og við lásum eft-
irfarandi klausu:
„í gær féll 11 mánaða bam út
um glugga á þriðju hæð vestur
á Ránargötu og varð ekki meint
af“.
öllum ,Háunum“ var svarað
í klausunni, nema „hvérsvegna?"
En Valtýr sá strax að það vant-
aði meira. Hér var fyrst og
fremst stórmerkileg frétt á ferð-
inni. Hann skipaði svo fyrir, að
klausan skyldi tekin úr Dagbók-
inni og gaf fyrirskipanir um að
senda blaðamann til þess að fá
alla söguna. Daginn þar á eftir
birtist þriggja dálka grein með
myndum af barninu, húsinu og
glugganum, sem barnið hafði
fallið út um. Fréttin vakti mikið
umtal í bænum, sem von var.
Það var ósjaldan, að Valtýr
kom auga á góðar fréttir ' sem
voru faldar í blátt áfram, og að
því er virtist þýðingarlitlum frá-
sögnum. Hann fór oft sjálfur til
þess að kynna sér málið og skrifa
ítarlega frásögn.
Það var þessi næmi Valtýs
fyrir fréttinni sem kom honum
upphaflega á lagið að skrifa sín
landskunnu viðtöl við menn.
Hann spurði og spurði í þaula,
var aldrei ánægður fyrr en hann