Morgunblaðið - 02.11.1963, Blaðsíða 65

Laugardagur 2. nóv. 1963
MORCU N BLAÐIÐ
65
I
Matthías Johannessen:
Dagbók lífsins
6Ú ÖLD, sem við nú lifum, verð-
ur annaðhvort kennd við geim-
ferðir eða blöð; geimferðir vegna
þess að þaer eru landafundir okk-
ar tíma, í þeim hefur ævintýra-
þrá mannsins og þekkingarþörf
fengið útrás; blöð vegna þess að
þau hafa meiri áhrif á skoðanir
fólks en flest annað í sögunni,
jafnframt því sem þau spegla
frá degi til dags það líf, sem lif-
að er með ólíkum þjóðum. Þeg-
ar frá líður verða þau ótæmandi
uppspretta samtímaheimilda, en
ekki er þó víst að þau geri fjöll-
in eins blá og fjarlægðin.
Dagblöðin eiga sér ekki langa
sögu, allra sízt hér á landi, þar
sem fámenni og samgönguerfið-
leikar voru lengi vel óyfirstígan-
•legar hindranir. Að minnsta kosti
tvær tilraunir voru gerðar til að
stofna dagblað í Reykjavik áð-
ur en það tókst. Skáldin Einar
Benediktsson og Jón Ólafsson
hleyptu af stokkunum „Dagskrá"
(1897) og „Dagblaðinu" (1906),
en báðar þessar dagblaðatilraunir
fóru út um þúfur. Dagblöð á ís-
landi höfðu meiri tilhneigingu
til að deyja en annað lesefni.
Fj'rsti ritstjóri Morgunblaðs-
ins, Vilhjálmur Finsen, hefur í
ævisögu sinni, „Alltaf á heim-
leið“, lýst allítarlega þeim erfið-
leikúm, sem við var að etja, þeg-
ar blaðið hóf göngu sína fyrir 50
árum. Þeir félagar, hann og Ól-
afur Björnsson, fengu 2500 króna
víxil í Landsbankanum, líklega
vegna tengsla Ólafs við ísafold.
En bankastjórinn var hvorki
bjartsýnn né trúaður á fyrirtæk-
ið: „Þið farið á hvínandi haus-
inn, piltar“, sagði hann. Og fæst-
ir Reykvíkingar trúðu því, að
unnt væri að gefa blaðið út. Sú
ráðlegging, sem stofnendurnir
fengu oftast að heyra var þessi:
„Verið þið ekkf að þessari vit-
ieysu“. Auk þess þó'tti mönnum
eriki árennilegt að fylla fjögurra
sAna dagblað af allskonar efni
og fréttum í ekki stærri bæ en
Reykjavík þá var.
En þeir létu ekki hrakspárn-
•r á sig fá. Vísir hafði sýnt, að
unnt var að gefa út dagblað i
Reykjavík. Það hlýtur að hafa
verið þessum ungu fullhugum
uppörvun. Og þagar Morgunblað
ið kom út var því vel fagnað, 300
áskrifendur létu skrá sig þegar
fyrsta daginn og lausasala var
mikil. Nýr þáttur var hafinn í
lífi íslenzku þjóðarinnar: Morg-
unblaðið með morgunkaffinu;
fátt hefur verið afdrifaríkara
fyrir þjóðina og eitt er víst að
fátt hefur haft eins mikil áhrif
á hugsun hennar og skoðanir og
þetta tiltölulega saklausa blað,
®em í fyrstu var einungis ætlað
það_ hlutverk að vera smáuppbót
á morgunkaffið.
Þegar Morgunblaðið kom fyrst
út, var ísland enn einangrað frá
umheiminum. Blaðið lagði á-
herzlu á að flytja erlendar frétt-
ir og margskonar efni að utan og
var sú viðleitni vel þegin af þvi
fróðleiksfúsa, en einangraða
fólki sem hér bjó. Það má því
með nokkrum sanni segja, að
Morgunblaðið hafi verið gluggi
út í veröldina; það veitti almenn-
ingi í senn útsýn til lítt kunnra
nágrannalanda og lýsti upp þá
myrku kytru eyjaþrönglyndis
og hjaramennsku, sem lengstum
var hýrzt í.
Þannig átti Morgunblaðið drjúg
an þátt i að einangrun íslands
var rofin.
II
Þó erfiðar aðstæður kæmu í
veg fyrir að íslendingar eignuð-
ust dagblað fyrir 1910, sér þess
víða stað að þeim hefur lengst-
um verið blaðamennska í blóð
borin. Fáar þjóðir hafa haft eins
ríka þörf fyrir að fræðast af ná-
unganum, geyma liðna atburði,
halda dægurmálum á lofti og iðka
frásagnarlist í löngu máli og
stuttu, bundnu og óbundnu. Sögu
þjóðin er að því leyti réttnefni.
Vafalaust á ýmislegt í sögunum
rætur að rekja til blaðamanns-
ins í gömlum sagnameisturum og
ritendum. Mundi vera fjarri lagi
að láta sér detta í hug, að sumt
í þessum sögum væri þannig til
komið að ritarinn skrifaði niður
og „setti saman“ það sem hann
hefði heyrt úr ýmsum áttum,
þ.e.a.s. að hann hafi unnið ekki
ósvipað því sem blaðamenn gera
nú á dögum við ritun frétta og
annars samtímaefnis? Annálar
eru af svipuðum toga, einnig
margt í kveðskap, eins og rím-
um og rímbréfum sem auðvitað
eru misjöfn að gæðum eins og
dagblöð nú á dögum. Ferða-
vísur Sighvats skálds eru ortar
eins og fréttabréf, segir Sigurð-
ur Nordal, og mundi ekki líka
vera eitthvað af blaðamennsku
í Sturlunga sögu? Eða Sverris
sögu?
Þannig liggja rætur íslenzkr-
ar blaðamennsku miklu lengra
aftur í tímann en séð verður í
fljótu bragði. Hlýtur það að hafa
verið blaðamennsku okkar mik-
ill styrkur og má ætla að þessi
arfur hafi nú þegar sett mark
sitt á suma þætti íslenzkrar
blaðamennsku, ekki sízt viðtölin.
Þó ýmsir sprenglærðir menning-
arvitar virðist hafa horn í síðu
þeirra, af ótta við hnignun skáld-
sögunnar skilst manni helzt, er
ekki annað hægt að segja en
þau séu allsæmilega ættuð.
Þessi áhrif hafa að nokkru ver-
ið endurgoldin, m.a. í svonefnd-
um samtalsbókum og nýrri
gerð ævisagna, þó gildi þeirra
sé vafalaust misjafnt eins og geng
ur. En hvað sem því líður hafa
þær fært út svið íslenzkra bók-
mennta. Og víðar má sjá þess-
ara áhrifa stað, jafnvel í skáld-
sögunni. Einn helzti ókostur á
óbundnu máli íslenzku hefur
löngum verið sá, hvað það er
fjarri talmáli og svo langt á eft-
ir málþróuninni í landinu, að höf
undar hafa átt erfitt með að tjá
sig í skáldritum sínum: bókmál-
ið hefur vafizt fyrir þeim. Eðli-
legt mælt mál er oft einkenni-
lega ótamt íslenzkum skáldsagna
persónum; þess vegna verður til-
gerðin nærtæk pótemkintjöld.
Stíll blaðamanna er nær tal-
málinu, stundum svo að afskræmi
legt er á prenti. En samt hefur
hann tvímælalaust haft heilla-
vænleg áhrif á bókmálið. Það
má víða sjá, ég segi — þrátt fyrir
þær mótbárur sem ég þykist
heyra úr ýmsum áttum — sem
betur fer.
III
Sú ástríða íslenzku þjóðarinn-
ar að varðveita persónu- og þjóð
arsögu sína kemur fram með
ýmsu móti. Ástæðan til óvenju-
legra vinsælda íslenzkra dag-
blaða er einkum sú, að þau varð-
veita þessa þætti, þegar bezt læt-
ur með nokkurri reisn.
Blöðin eru einskonar dagbók
þjóðarinnar. Og þó telja verði að
þau eigi langt i land með að ná
þeirri fullkomnun sem krefjast
verður með jafn ritelskri þjóð
og íslendingar eru, má óhikað
fullyrða að þau haldi sínum hlut,
miðað við allar aðstæður. Saman
burður við auðug stórþjóðablöð
er örvandi, en ekki raunsær.
Morgunbiaðið hefur kappkostað
að vera þessi dagbók, en hvorki
fregnmiði né sensasjónbeita. Það
hefur reynt að segja í frétt-
um og greinum hlutlaust frá því
sem gerist í þjóðfélaginu hverju
sinni. Það er að vísu rétt, að erf-
itt er að halda lögmál hlutleysis-
ins í ölium greinum og oft verða
frásagnir litaðar af persónuleg-
um sjónarmiðum blaðamannsins,
jafnvel þó honum sé það ekki
sjálfum ljóst. En aðalatriðið er
að fréttaþörfinni sé fullnægt og
rétt sé greint frá- staðreyndum.
Þórbergur segir m.a. í bók
sinni um Lönd og lýði:
„Það var skelfilegt, hvað fólk
var búið að týna miklu af því,
sem komið hafði fyrir í byggð-
inni, og ég skildi vel af hverju
það var, eftir að ég fór að halda
dagbók. Það var af því, að það
hafði aldrei haldið dagbók, aldrei
skrifað neitt hjá sér. Þess vegna
er allt það fína gleymt, aðeins
hrossalegustu viðburðirnir, sem.
hafa varðveitzt, svona meira eða
minna og margt afbakað. Og ég
hugsaði oft: „Goðarnir hefðu átt
að halda dagbækur yfir það sem
kom fyrir í goðorðunum, og síð-
an prestarnir yfir það, sem skeði
í prestaköllunum. Og þeir hefðu
átt að geyma þær í læstum kistl-
um og vel sterkum, svo þær
týndust ekki. Og þeir hefðu átt
að skera út framan á kisturnar:
í þessari kistu eru geymdar dag
bækur lífsins, sem aldrei mega
glatast. Ef þetta hefði verið gert,
þá væri nú feiknaleg kynstur af
allskonar fróðleik, sem nú er
týndur, og lífið orðið miklu rík-
mannlegra og meira gaman að
lifa“.
Ætli blöðin séu ekki þessar
dagbækur lífsins sem Þórbergur
getur um? Og mundi ekki vera
skemmtilegra að lifa síðan þau
fóru að koma út? Ekki sízt fyrir
þá, sem eru merkilegir og finnst
fátt til um dagblöðin, vegna þess
hve ómerkileg þau eru. Um þa
sagði Valtýr Stefánsson: „Það
getur vel verið að blaðamenn
séu ekki merkilegar persónur,
maður hefur heyrt það, en væri
ekki miklu óskemmtilegra fyrir
þá, sem telja sig merkilegar per-
sónur, að vera merkilegar, ef
engir blaðamenn væru til?“ Eng-
inn þekkti betur gildi blaða-
mennskunnar en Valtýr, sem ó-
hikað má telja föður nútíma
blaðamennsku á ísiandi. Hann
hafði fengið arfinn með blóðinu.
Ungur drengur sat hann norður
á Möðruvöllum við að skrásetja
daglega viðburði í einskonar dag
bók eða einkablað, „og þegar ég
hafði tæmt efnið um sjálfan mig,
fór ég út á tún og lýsti því, sem
þar bar fyrir augu“. Hann vissi,
að góður blaðamaður er í senn
skrásetjari og túlkandi síns tíma
og ekkert mannlegt er honum ó-
viðkomandi. Valtýr vildi gera
Morgunblaðið að stærsta, og helzt
bezta skóla landsins. Aðrir blaða
menn virðast telja að blöðin eigi
að taka að sér hlutverk dóm-
stóla og réttvísi. Það er rétt að
þau eiga að vera aðhald en ekki
dómstólar. Þau hafa nóg svigrúm
undir strangri meiðiyrðalöggjöf.
Það er vond blaðamennska að
líta á ógæfu fólks og yfirsjómr
eins og hverja aðra verzlunar-
vöru. Blaðamenn hefðu gott af
að kynna sér þessi orð Dennings
lávarðar í niðurlagi skýrslu hans
um Prófumómálið (eins ógeð-
fellt og það annars er). Hann
segir:
„Upplýsingar um ávirðingar
þekkts fólks eru orðnar útgengi-
legar markaðsvörur. Sannar eða
lognar, raunverulegar eða tilbún
ar: þær eru seljanlegar. Þvi
meira hneyksli, því hærri fjárupp
hæð fæst fyrir það. Styðjist það
við ljósmyndir eða bréf, raun-
veruleg eða ímynduð, þeim mun
betra. Alloft segjast seljendurn-
ir sjálfir hafa átt þátt í hinni ó-
sæmilegu hegðun, sem þeir
reyna að græða á. Meðalgöngu-
menn koma fram á sjónarsviðið,
reiðubúnir að veita aðstoð við
söluna og tryggja hæsta verð.
Sagan hleður utan á sig við
hverja frásögn. Hún er boðin
þeim blöðum, sem verzla með
þessa vöru, en þau eru ekki ntörg.
Þau keppa hvert við annað um
kaup á sögunni. Hvert um sig
óttast, að hin verði á undan að
kaupa. Sagan er svo keypt i
þeirri von, að hún eigi eftir að
gefa af sér arð. Stundum er
sagan ónothæf fyrir blöðin. Hún
er bersýnilega fölsuð. í önnur
skipti er hún trúleg, en jafnvel
þá þora blöðin ekki að birta all-
ar upplýsingarnar. Meiðyrðalög-
gjöfin og refsingin fyrir að sýna
dómstólunum fyrirlitningu hafa
tilætluð áhrif í því skyni að
halda aftur af blöðunum. Þau
birta það, sem þau geta, en eftir
verður verulegur hluti, sem ekki
er birtingarhæfur. Þessi óbirti
hluti sögunnar flyzt munnlega
frá manni til manns. Hann stöðv-
ast ekki í Fleet Street. Hann
kemst til Westminster. Hann fer
yfir Ermarsund, jafnvel yfir Atl-
antshafið og til baka aftur, og
bólgnar á leiðinni. Án hinna upp
haflegu kaupa, hefði þessi sögu
burður aldrei þurft að hefjast".
IV
Blöðin hljóta að mótast af
þeim sem við þau starfa, eklci
síður en þeim aðstæðum, sem
þau búa við. Þannig sýna þau
ritleikni, hugmyndaflug og
þroska þeirra, sem skrifa
þau daglega. Þeir hafa auð-
vitað ólík áhugamál, upp-
lagið og kostirnir misjafnir; sum-
ir nokkuð góðir fréttamenn en
eiga erfitt með að skrifa, aðrir
geta skrifað dável en hafa ekki
fréttanef, eins og kallað er. Mjög
fáir eru jafnvígir á allar greinar
blaðamennskunnar.
Yfir góðu dagblaði er viss still,
en það er enga daga nákvæmlega
eins. Picasso heyrði einhvern
tíma eftir kunnum gagnrýnanda,
að honum líkaði ekki verk
Picassos. „Hvaða Picasso?" spurði
þá meistarinn. Ég yfirfæri þessi
orð á gott dagblað, þó það sé
kannski nokkuð langsótt. Ef ein-
hver kemur til ritstjórans og seg-
ir: „Mér líkar ekki blaðið yðar“,
getur hann svarað: „Hvaða
blað?“ En öll hafa þessi blöð
hlutverki að gegna, hvort sem
þau eru vel eða illa heppnuð.
Ef blaðið er vant að virðingu
sinni og sæmilega unnið, er það
spegilmynd þess þjóðfélags, sem
það er vaxið úr.
V
Blöð eiga að vera eins trú
samtíð sinni og frekast er unnt.
Það getur að vísu verið vand-
kvæðum bundið og margar leiðir
hafa verið reyndar til að full-
nægja í senn ströngustu kröfum
að þessu leyti og forvitni lesenda.
En meðalhófið er vandratað.
Sum góð blöð eins og stórblaðið
Daily Telegraph gerir sér far
um að hafa sínar fréttir eins ann
álakenndar og unnt er, þannig
að staðreyndir liggi allar ljósar
fyrir, sem minnst litaðar af per-
sónulegum viðhorfum blaða-
mannsins. Daily Express hefur
aftur á móti þann hátt á að láta
blaðamanninn lýsa atburðinum
frá sínum sjónarhóli og gera
fréttina eins persónulega og æs-
andi og unnt er. Þessi stefna hef
ur átt hvað mestan þátt í út-
breiðslu blaðsins upp á síðkastið,
enda er það oft skemmtilega
skrifað og lesendur hafa gaman
af að vera leiddir inn í atburða-
Matthías Johannessen, ritstjóri.