Morgunblaðið - 06.11.1973, Síða 19

MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 6. NÓVEMBER 1973
19
Eiturefni ógna fuglabyggð
. VI
tryr
Eftir William Cemlyn-Jones
* í 'e&rvf'i
THE OBSERVER
/ .*i. N. \ 1
EITT stærsta friðunarsvæði
fyrir fugla í Evrópu er að verða
versta dauðagildra fyrir
fuglana, sem átti að veita
vernd. Þetta friðunarsvæði er á
suðvesturhluta Spánar og er
einstakt í sinni röð frá náttúr-
unnar hendi. Þar koma m.a. við
gæsir á leið frá norðlægum
löndum, aðallega frá Rússlandi
og Norðurlöndum. Ekki þó frá
Islandi og Bretlandseyjum,
eins og sagt hefur verið í frétt-
um, að því er dr. Finnur
Guðmundsson, fulglafræðingur
upplýsti Mbl. um.
Donana er ákaflega fallegt,
óbyggt svæði, um 570 fermílna
þríhyrnt land, sem liggur að
mýrlendum bökkum árinnar
Guadalquivir, nærri þeim stað,
þar sem fljótið rennur í
Atlantshafið í Sevilla-héraði.
Fyrir um það bil áratug tók
spænska stjórnin þetta land frá
og gerði að verndunarsvæði
með hjálp World Wildlife
Fund, heimssamtaka um dýra-
vernd. Hertoginn af Edinborg
var viðstaddur opnun þessa
friðaða svæðis.
Innan um grenitré og pálma,
aspir og eikur reika hirtir, villi-
svinogúlfaróáreitt. Otrarleika
sér í ánum og gaupan fifir þar
enn. Ræninginn mikli homo
sapiens er einn að mestu fjar-
staddur. Aðgangur að þessu
einstæða verndunasvæði er al-
gerlega bannaður, öðrum en
vörðum og náttúrufræðingum.
Donana er heimkynni ein-
staklega mikils fjölda fugla-
tegundalþar eru gæsir, endur,
fálkar ernir, hræfuglar og sníp-
ur og ýmsar tegundir af mjög
sjaldgæfum sundfuglum. Þetta
friðaða svæði er líka mikill við-
dvalarstaður fyrir farfugla,
sem eru nógu vitrir til að flytja
sig frá Norður-Evrópu á haust-
in og til sólríkari staða.
Hættan kemur frá mýr-
lendinu f kring um friðaða
svæðið, þar sem bændur og
hrísgrjónaræktendur eru farn-
ir að nota skordýraeitur og
dreifa slfkum efnum úr flugvél-
um til vamar uppskeru sinni.
Fuglaverndunarsjóðurinn
sendi í tíma frá sér aðvörun um
þá miklu hættu, sem stafar af
því að nota þetta skordýraeitur,
sem sagt varmunduóhjákvæmi-
legt síast ofan í friðaða votlend-
ið við Guadalquivir-ána.
Spánska stjórnin studdi til-
mæli sjóðsins með því að banna
notkun þessara efna þarna, en
nú hefur komið í ljós að þvf var
ekki nægilega fylgt eftir, fyrr
en það var orðið of seint. Fugl-
ar eru farnir að deyja í stór-
hópum og skordýraeitri um
kennt, þó því sé hafnað af sum-
um opinberum aðilum.
Spánski landbúnaðarráðherr-
ann Senor Tomas Allendey
Carcia-Baxtar, sem er 53ja
ára gamall lögfræðingur frá
Madrid hlýtur að bera mikla
ábyrgð á þessum umhverfis-
spjöllum. Svo meinlega vill til,
að Senor Allende er einhver
virtasti og samvizkusamasti
ráðherrann f stjórn Francos.
Hann er gáfaður og viðkunnan-
legur og hefur sýnilega einlæg-
an áhuga á að leysa af hendi sitt
starf, án þess að flækjast inn á
hliðargötur stjórnmálanna.
En hann hefur á hendi nokk-
uð flókið starf, er fyrst og
fremst ætlað að sjá um hags-
muni landbúnaðarins á Spáni.
Afskipti hans af verndunarmál-
um, mengun og umhverfis-
vernd eru aðeins hliðargrein.
Mjög líklegt er, að hann hafi
alls ekkert vitað um yfir-
vofandi hættu á Donana-
friðunarsvæðinu þar til fyrir
tveimur mánuðum, þegar
þúsundir fugla fóru að falla og
málið komst í blöðin með mikl-
um gný.
Landbúnaðarráðuneytið seg-
ir að nú sé endanlega búið að
stöðva notkun banvæns skor-
dýraeiturs á svæðinu, en að það
hafi í staðinn útvegað nýja
tegund af dufti, sem á að vera
algerlega hættulaust dýrum, að
þvf er haidið er fram. Samt sem
áður halda fuglarnir áfram að
deyja. Það er einhver huliðs-
hjálmur yfir þessu slysi og
marga Spánverja grunar að ein-
hver maðkur sé í mysunni og að
vissir hrísgrjónaræktendur
hafi kannski haft áhrif á yfir
völdin.
— Það, sem nú er að gerast í
Donana, er álfka og að sprengju
hafi verið varpað inn í Prado-
safnið, skrifar eitt af áhrifa-
mestu blöðunum.
Samt sem áður hlýtur maður
að hafa nokkra samúð með ráð-
herranum, sem fyrst og fremst
á skyldum að gegna við land-
búnaðarverkamenn Spánar
umfram fuglana. En sú stað-
reynd, að þetta stórkostlega
friðunarsvæði náttúrunnar sé
f hættu og geti eyðzt, hefur
valdið vaxandi reiði í landinu
og aðvörunarbjöllurnar hringja
um allan heim. Þegar getur
verið orðið of seint að hindra
það, að goðið falli af stallinum.
Þá gæti þetta verndarsvæði
orðið dauðagildra fyrir ótal far-
fuglahópa, sem hafa notað það
til hvíldar og endurnæringar á
leið sinni til Afríku. Til dæmis
er álitið að um 130 þúsund villi-
gæsir frá Bretlandi og Norður-
löndum komi þar við á leið
sinni suðurum, þar sem þær
nærast sennilega á fæðu í sýktu
vatninu. Margir af þessum
villtu gæsum munu áreiðanlega
deyja áður en þær komast á
leiðarenda, að því er sumir sér-
f ræðingar fullyrða.
WiIIiam Gemlyn-Jones
Hilmar Björn Jónsson:
Að tvígefnu tilefni
I Tímanum 9. sept. er kynning á
Kf. Héraðsbúa. Langt viðtal er við
kaupfélagsstjórann, Þorstein
Sveinsson.
Skrásetjari lætur þess getið i
greinarlok, að hann hafi skil-
merkilega skráð niður orð kaupfé
lagsstjórans. Fer því ekki á milli
mála, hvers orð eru í kafla um
Borgarfjörð.
Ummæli kaupfélagsstjórans
eru svo illkvittnisleg og lítilsvirð-
andi í garð Borgarfjarðar og Borg-
firðinga, að ekki er hægt að una
við slíkt. Hlýtur að vekja furðu,
að hann skuli leyfa sér slíkt sem
ábyrgur aðili gegn sveitarfélagi,
sem hraktist í hendur honum, illu
heilli.
Ég mun að mestu leiða hjá mér
umsagnir um fólkið, enda Borg-
firðinga sjálfra að kveða niður
eigin uppvakninga.
Fýrst vil ég vekja athygli á
tveim myndum frá Borgarfirði,
sem fylgja viðtalinu. Tel ég víst,
að þær eigi að vera „symbol" stað-
arins. A annarri sést torfhús,
vafalaust ímynd húsnæðis Borg-
firðinga. Þetta hús er nú í eigu
listmálara. Og þykist ég vita, að
þvf muni lengri lífdaga auðið. Hin
myndin á að sýna vetrarríkið í
Borgarfirði og tekið fram, að það
sé mikið. Má segja, að þetta sé
gott sýnishorn frá sveit, sem býr
yfir óvenjulegri náttúrufegurð.
Þá kemur að sjálfum kaflanum
um Borgarfjörð, en hann ber
fyrirsögnina „Borgarfjörður
eystri. Enn er róið til fiskjar."
Kaupfélagsstjórinn er sjálfsagt að
gera okkur undrandi yfir þessum
stórmerkjum, en bíðum við, hann
gefur skýringuna síðar. Síðan er
sagt frá því, að Kf. Héraðsbúa
hafi yfirtekið rekstur Kf. Borgar-
fjarðar, „sem þá hafði stöðvazt".
Ef átt er við, að reksturinn hafi
áður verið hættur, er það ekki
rétt. Kaupfélagsstjórinn tók við
rekstrinum beint úr höndum
stjórnar Kaupfélags Borgar-
fjarðar, sem rekið hafði félagið í
marga mánuði á sinn sérstaka
hátt. Enda segir fyrrum formaður
Kf. Borgarf jarðar í grein í Tfman-
um 22. sept. s.l. um yfirtökuna,
„að hvorki varð truflun á nauð-
synlegri verzlunarþjónustu né
heldur á móttöku og umsetningu
á framleiðsluvörum okkar Borg-
firðinga".
Kaupfélagsstjórinn segir rétti-
lega, að aðstæður séu erfiðar á
Borgarfirði. Þar verða allir að lifa
á framleiðslu. Borgarfjörður er
ekki „byggðakjarni", en eins og
allir vita, er það aðeins í „byggða-
kjörnum", sem fólkið getur lifað
hvað á öðru. Ekki er mikið, þó að
maðurinn sjái muninn. Næst
segir, að hafnleysa sé á Borgar-
firði. Ég hef ekki leitað til dr.
Jakobs í Orðabókinni um rétta
útlagningu orðsins, en hélt, að
það þýddi engin höfn, eða þá eitt-
hvað enn óttalegra.
Höfn er á Borgarfirði, þó að
slæm sé. Jafnvel er nú farið að
tala um tvær hafnir. Að bryggju
geta lagzt allt að 15oo—2000 lesta
skip. Þó er að minni hyggju nauð-
syn að lengja bryggjuna um u.þ.b.
20 metra, þrátt fyrir nýhafnar
framkvæmdirvið Hafnarhólma.
Um einangrunina má segja, að
hún er mjög afstæð. Ef Borgar-
fjörður er talinn einangraðri en
t.d. Seyðisfjörður og Norðfjörður,
er það að nokkru einangrun frá
fjármagni. Borgarfjörður hefur
umsett sínar vörur sjóleiðis.
Verzlunarlega séð hlýtuc ávallt að
verða um einangrun frá Egilsstöð-
um að ræða, þrátt fyrir sívaxandi
flugþjónustu ámilli staðanna.
Fyrir Borgfirðinga er ein-
angrunin verst hvað varðar
læknisþjónustu, sem sinnt er frá
Egilsstöðum, og hefur verið ónóg.
Þó hafa stöku fyrrverandi læknar
reynzt Borgfirðingum mjög vel.
Sérstaklega væri þó ástæða til að
minnast áranna, sem frú Inga
Björnsdóttir sat sem héraðs-
læknir á staðnum og sýndi ein-
stakan áhuga í starfi. Virðist mér
ástæða til að minnast þeirra, sem
vel hafa gert, nú, þegar mest er
hampað þeim, er sízt skyldi.
Þá kemur næst að atvinnulff-
inu. Sýnir kaupfélagsstjórinn þar
svo mikla vanþekkingu, að furðu-
legt má heita. Telur hann búskap
og sjósókn Borgfirðinga eins nú
og verið hefur um aldir. Liggur
við að álykta megi, að hér sé
hreinlega verið að rægja staðinn.
Það er löngu liðin tíð, að allir í
þorpinu eigi kýr og kindur. Kýrn-
ar eru aðeins 3—4, að ég held.
Nokkrir í þorpinu hafa búskap að
aðalstarfi, og hefur fjárfjöldi
kolnfzt upp í um 300 ær á einu
heimili. Búið er á um 20 sveitabýl-
um, og er búskapur þar eins og
gengur, búin mjög misstór.
Trillurnar á Borgarfirði kallar
hann skeljar, þar með tvo nýlega
11 lesta báta. Svo er talað um
sjósókn á „opið haf“. Það má
segja, að ekki er öll vitleysan eins.
Kaupfélagsstjórinn telur, að
íbúar á Borgarfirði séu um 250
talsins. Það er sjálfsagt nærri
lagi, enda fækkar þar með hverju
árinu. Fyrir rúmum áratug var
íbúatalan 340—350.
Næst skulum við athuga um-
sögnina um fyrirtækin. Telur
hann þar upp lítið frystihús,
slátuhús og fiskimjölsverksmiðju.
Frystihúsið, sem jafnframt er
sláturhús, tók til starfa árið 1949.
Átti að vera hægt að vinna það
8—9 tonn af flökum á dag. Ekki
mun þó hafa komið í húsiðnægjan
legur vélakostur, til að gera^svo
mikla framleiðslu mögulega. Þó
komst dagsvinnsla upp í um 20
tonn af slægðum fiski. Annars er
húsið alls ekki svo lítið, frysti-
geymslur eru t.d. fyrir um 550
tonn. Fremur er að óttast, að ekki
sé fyrir hendi nægjarilegur vinnu-
kraftur til fullrar nýtingar húss-
ins.
Nokkrum árum eftir að frysti-
húsið tók til starfa, byggði Kf.
Borgarfjarðar fiskimjölsverk-
smiðju, sem síðar gekk inn í
Síldarverksmiðju Borgarfjarðar
h/f., þegar hún var stofnuð. Mun
þessi samstæða enn mala fiskúr-
gang.
Kaupfélagsstjórinn segir, að
engin loðna berist til Borgar-
fjarðar vegna hafnleysis. Mjög
virðist þetta ónákvæm frásögn.
Vissulega væri ekki alltaf hægt að
afgreiða loðnubáta, en er nokkur
von til, að loðna berist til staða,
þar sem engir kaupendur eru að
henni?
Rekstur fyrirtækjanna er
sagður ganga vel. Það er ljómandi
gott. Tel ég þó líklegt, að lágur
stofnkostnaður hjálpi þar til. Kf.
Héraðsbúa mun hafa fengið allar
fasteignir Kf. Borgarfjarðar fyrir
verð, er nam tæplega hálfu bruna-
bótamati frystihússins eins. Þá
sögu heyrði ég einnig eftir kaup-
félagsstjóranum hafða, að verð
síldarverksmiðjunnar hefði verið
kr. 1.000.000.—, en hann vonaðist
‘eftir að geta selt skilvindur og
önnur tæki úr verksmiðjunni
fyrir þá upphæð. Ekki veit ég,
hvort rétt er hermt, en allavega
hlýtur að vera mjög gott að reka
svo ódýr fyrirtæki. Sönnum kaup-
sýslumanni hlýtur einnig að vera
hrein nautn að því að komast yfir
eignir fyrir brot af raunverulegu
verði. Ekki sizt, þar sem um er að
ræða svita heillar sveitar f langan
tima og mikilsverðustu eignir
hennar.
Nú er komið að verulega átak-
anlegum þætti, sem sé fögnuði
kaupfélagsstjórans yfir að eiga
sinn þátt í „að hinu sérstæða at-
vinnulífi og mannlífi á Borgar-
firði skuli haldið áfram“.
Mér var kunnugt um, að StS
lagði mikla áherzlu á, að Kf. Hér-
aðsbúa yfirtæki eignir og rekstur
Kf. Borgarfjarðar. Hitt vissi ég
ekki, að það hefði þýtt dauðadóm
yfir atvinnulífi og mannlífi á
Borgarfirði, ef yfirtakan hefði
ekki komizt í framkvæmd. Gaman
væri að vita, hver felldi eðaætlaði
að fella þann dóm yfir Borgar-
firði.
Það má segja, að ekki var
seinna vænna að gefa Borgfirð-
ingum til vitundar þátt kaupfé-
lagsstjórans í þessari björgun. Nú
er auðskilin fyrirsögnin „Enn er
róið til fiskjar." Eg leyfi mér að
mótmæla því, að þessar aðfarir
hafi verið einhver tiiraun sam-
vinnuhreyfingarinnar. Þar réð
vilji manna, sem ekki íþyngja sér
með hugsjónum.
Samvinnuhreyfingin var búin
að starfa á Borgarfirði í tæplega
hálfa öld og koma upp verulegum
atvinnurekstri og stuðla að flest-
um framfaramálum staðarins.
Hjá því varð hreinlega ekki kom-
izt vegna þess, að þar var geta
hreppsbúa samanþjöppuð í þann
kjarna, sem einn var að fram-
kvæma í skjóli f jármuna og veltu.
Hefði vilji verið fyrir hendi hjá
samvinnuhreyfingunni til að
rétta Borgfirðingum hjálparhönd,
var það mjög auðveit, með því að
ráða til þeirra kaupfélagsstjóra 9
mánuðum áður en Kf. Héraðsbúa
yfirtók reksturinn. Mér er ekki
kunnugt um neinar tilraunir Kf.
Héraðsbúa f atvinnumálum Borg-
firðinga. Það hefur aðeins endur-
bætt og rekið það, sem fyrir var.
Að einu leyti er þó um afturför
að ræða og þýðir minni tekjur
Borgfirðinga og Borgarfjarðar-
hafnar. Þar á ég við, hve mikið af
vörum Borgfirðinga er skipað upp
á Reyðarfirði og flutt með bílum
þaðan.
Kaupfélagsstjórinn er sem sé
mjög glúrinn kaupsýslumaður, og
veit sem er, að sum árin hefur
bílaútgerðin borið sig bezt af
öllum rekstri Kf. Héraðsbúa.
Fyrir nokkrum árum var sama
flutningsgjald frá Reyðarfirði og
Borgarfirði til Jökuldals. Trúlega
er svo enn.
Umsagnir kaupfélagsstjórans
um sérstakan heim á Borgarfirði,
svo og um fornlega háttu Borg-
firðinga, tek ég sem sérstakar
vinarkveðjur frá honum til íbú-
anna og tel þær lýsa sérstæðri
smekkvísi.
Aðeins eitt er ótalið. Því sleppir
kaupfélagsstjórinn lika i viðtal-
inu, en það er fyrirhugaður flutn-
ingur sauðfjárslátrunar frá Borg-
arfirði til Egilsstaða.
Með fyrirhugaðri breytingu átti
að koma til framkvæmda annar
draumur stóru mannanna hjá SlS
um færri og stærri sláturhús.
Hinn var um færri og stærri
kaupfélög, og er að nokkru kom-
inn til framkvæmda á Austur-
landi. Ef seinni draumurinn ræt-
ist, getur kaupfélagsstjórinn
glaðzt yfir þvf, að þá hefur hann
gert Borgfirðingum mögulegt að
tölta á eftir kindum og kúm mán-
uði lengur ár hvert. Slátrunin tók
til sín flesta verkfæra menn þann
tíma.
Þar sem þetta er í annað sinn,
sem kaupfélagsstjórinn víkur á
leiðinlegan hátt að Borgarfirði og
íbúum þar, fannst mér rétt að
senda kvittun. Viðskipti okkar,
vegna fyrra viðtalsins, læt ég
liggja á milli hluta að sinni, en ef
til vill gef st tækif ærisíðar.
Ekki er hægt að ganga alveg
fram hjá grein Þorsteins
Magnúss. Höfn, sem dags. er 10.
sept., en birtist í Tímanum 22.
sept. s.l.
Þorsteinn var stjórnarformaður
Kf. Borgarfjarðar, þegar félagið
var lagt niður. Hann átti þvi sinn
þátt í að „glutra niður fjöreggi
Borgarfjarðar", svo vitnað sé til
greinar hans með orðaval. Hann
hefur þó fengið að sitja i náðum,
enda orðinn aldraður. Ekki má
hann þó misskilja þessa þögn um
orð hans og verk, þau eru geymd,
en ekki gleymd. Ætli hann sér að
móta „söguna" á þann hátt, sem
kjarni greinar hans sýnir, þá
verður þögnin rofin. Grein hans
er tæplega athugunarverð, en þó
vil ég segja honum, að hann getur
aldrei talið mér trú um eftirfar-
andi,_
Framhald á bls. 25.