Morgunblaðið - 20.03.1974, Blaðsíða 33

MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 20. MARZ 1974 33
Halldór Jónsson, verkfræðingur:
Stjórnlaus óðaverðbólga — verð-
hrun peninga — félagslegt ranglæti
Er Byggingarsjóður yfirborgunarsjóður iðnaðarmanna?
Um
verðbólgu
Tiltölulega aðvelt er að leiða
rök að þvi, að lifskjör Islendinga
hafa batnað undanfarna áratugi
um nær 3% á ári. Þetta er hinn
svokallaði hagvöxtur. Hann er
raunveruleg lifskjarabreyting
vegna tækniframfara að frádreg-
inni verðbólgu. Öll lönd hins
frjálsa heims búa við verðbólgu á
mismunandi stigi. Verðbólgan í
Brasilíu um miðjan áratuginn
60—70 fór yfir 100% á ári. A
Islandi var hún 15—20% flest
sömu ár, en náði 30 % á ársgrund-
velli okt—des 1973. Ekki eru talin
nein líkindi til þess að hún sé að
hægja á sér og jafnvel búast
margir við íslandsmeti nú á
merkisárinu 1974
Nýlega var vikið að áhrifum
verðbólgu á þjóðfélög í brezka
blaðinu „The Economist". Þar var
bent á, að engin þjóð, sem hefur
búið við yfir 20% verðbólgu um
lengri tima, hefur haldið lýð-
ræðisskipulagi. Filipseyjar þoldu
um 20% verbólgu ára-
tuginn 60—70, en hafa nú misst
lýðræðið. íslendingar halda einir
velli óðaverðbólguríkjanna og eru
þannig hálfgert undur að þvi að
manni skilst á hinu brezka blaði.
Það er eitt einkenni verðbólgu,
að það er eins og hún ali sjálfa
sig. Þess meiri sem hún verður,
þess meiri tilhneigingu hefur hún
til þess að vaxa. Hér um veldur
það, að menn fara i kapphlaup
innbyrðis og ákveða að láta ekki
sinn hlut eftir liggja, hvað sem
það kostar.
Tómas hefur bent á það, að
hjörtum mannanna svipi saman í
Súdan og í Grímsnesinu. Þurfum
við ekki að leiða hugann að því,
hvað getur gerst hér, haldi verð-
bólgan áfram að vera 30% á ári.
Þrátt fyrir sjálfsrómaða friðsemi
okkar íslendinga er mér til efs, að
við hegðum okkur öðruvisi sem
einstaklingar í kerfi en annað
fólk, ef ytri aðstæður verða öfga-
kenndar. Svarið við slikum
aðstæðum hefur svo oft orðið
vinstri eða hægri fasismi. I raun-
inni upplifðum við uppgjöf lýð-
ræðisins í smækkaðri mynd,
þegar siðasta vinstri stjórn hafði
spilað rassinn úr buxunum 1958
og minnsta flokknum undir for-
sæti Emils var falið að rétta skip-
ið við. Þá stóðum við frammi fyrir
því, að verðbólgan myndi fara úr
böndum að óbreyttu ástandi. Með
skynsamlegum ráðstöfunum tókst
þá að snúa hjólinu aftur á bak.
Með markaðs- og athafnafrelsi
komst nokkur bati á. Nú höfum
við haft vinstri stjórn aftur í
nærri 3 ár og sagan virðist vera að
endurtaka sig. Aðeins er ekki
víst, að úrspilið verði eins gæfu-
legt og þá.
Það er athugunarvert að i sumum
löndum, þar sem hægri fasismi er
við völd, studdur af markaðs- og
athafnafrelsi, þá hefur orðið efna-
hagslegur bati og lifskjör þegn-
anna hafa raunverulega batnað.
Nægir að nefna Brasiliu og Grikk-
land. Vinstri fasismanum hefur
hins vegar yfirleitt gengið verr í
sinum löndum. Yfirskipulagning
þeirrar stefnu virðist drukkna i
sjálfri sér. Má benda á Kúbu,
Chile Allendes, Sovétrikin o.s.frv.
Nú tel ég að meirihluti Islend-
inga sé andsnúinn fasisma, bæði
vinstri og hægri og er það vel. En
það má benda á það, að til fasisma
er yfirleitt ekki gripið, fyrr en
hinir lýðræðislegu efnahagsmála-
afglapar eru búnir að sigla í
strand. Þeir hafa venjulega skap-
að forsenduna fyrir valdatöku
þrælapískaranna. Hverjir settu
Hitler á lappirnar nema efnahags-
afglapar vesturveldanna? Lenin
og byltingin hefðu ekki komið til,
hefði zarinn og hans menn ekki
verið þau fífl sem þeir voru. Og
þannig mætti telja. Svo getur
maður skoðað í eigin barm.
Brasilía
og við
Eitt mesta efnahagslega undur
veraldar á sér nú stað i Brasilíu.
Eftir algert hrun kom festa í
stjórn efnahagsmála. Fljótandi
gengi, verðtrygging fjárskuld-
bindinga, bæði launa, sparifjár og
lána, ásamt með markaðs- og at-
hafnafrelsi, leiddi Brasilíu á
minna en áratug til mesta hag-
vaxtar sem nú þekkist i heimin,
um — yfir 10% á ári. Og vel að
merkja geysilegra kjarabóta al-
mennings. Verðbólgan er komin
úr meira en 100% um miðjan
síðasta áratug niður fyrir 15%.
Utflutningur hefur vaxið risa-
skrefum, t.d. tvöfaldaðist hann
1973 frá 1971.
Þó kunnu Brasilíumenn, fyrir
hrunið, alla kúnstir í niður-
greiðslum, verðlagsstýringu,
verkföllum o.þ.h. En það kostaði
þá endalok þess sem við myndum
kalla lýðræði að draga lærdóm af
lexíunni.
En við? Þurftum við að læra
eða kunnum við allt?
Hvað erum við nýbúnir að
,,semja“ um í kjaramálunum?
Nokkuð annað en aukinn kaup-
mátt atvinnutekna og alhliða
efnahagslega framfaratíma?
Er breyting
hugsanleg?
Þegar maður hefur virt fyrir
sér gang samningamála um skeið,
þá vilja sækja að manni ýmsar
hugrenningar. Verkfall hér, verk-
fall þar. Langur timi líður milli
þess sem samningar eru gerðir
og farið er að vinna að þeim
næstu,— hvað þá að hinir gömlu
séu kláraðir, eins og t.d. linumál-
ið. Síðan er rokið til og öll mál á
að leysa á kappvökufundum á
skömmum tima, helzt með verk-
fall yfirvofandi eða áskollið.
Nú hafa ríkisafskipti af samn-
ingum aukiztmjögí tíð núverandi
ríkisstjórnar. Hún hefur bæði
gripið beint inn í kjaramál eins og
með vinnutímastyttingunni, or-
lofsbreytingum o.fl., auk þess sem
hún hefur verzlað við annan
samnings aðilann um skattlagn-
ingu hins, rétt eins og hann væri
ekki til. Þegar svo er komið, þá
virðist það hafa harla lítinn til-
gang að Vinnuveitendasamband-
ið, sem búið er að svipta öllum
ríkisfyrirtækjunum, sé yfirleitt
samningsaðili um taxtamál, þó að
það dútlaði áfram við smáatriði
eins og það hversu mörg prósent
af vinnutímanum launþeginn
skuli vinna, hvað hann eigi að fá
að borða o.s.frv. Enda i sjálfu sér
eðlilegt að mönnum sé i sjálfsvald
sett fyrir hvað þeir vilja minnst
vinna, ef hægt er að útiloka kúg-
un og einokun starfsgreina og
landssvæða. Þegar svona er kom-
ið, virðist einfaldara að reyna
eftirfarandi leiðir:
Alþingi ákveði hver skuli vera
lágmarkslaún i landinu og hvern-
ig þau skuli verðbætt. Alþýðusam
bandið, sem hafi sem allra flesta
launþega innan sinna vébanda,
raði félagsmönnum sínum i hlut-
fallslega launaflokka við lág-
markslaun. Séu það þá gildandi
taxtar og verðbættir eins og
lágmarkslaun. Framboð og eftir-
spurn sé síðan látin ráða því,
hvort greidd séu hærri laun en
þessi. Samtök vinnumarkaðarins
semja um fyrirkomulagsatriði
gegn vinnuaflsforgangi, en eng-
inn sé skyldur að vera i samtök-
um né starfréttindi heft þannig.
2. Allt sparifé skal verðtryggt á
sama hátt og lágmarkslaun. Ut-
lansvextir miðist við verðlas-
þróun og sem flestar fjárskuld-
bindingar séu þannig verðtryggð-
ar. (Þannig mætti efla bygginga-
sjóð, hækka og lengja lán hans í
stað þess að brenna eigum hans
stöðugt og ala þannig á van-
hugsuðum verðbölguspekúlasjón-
um almennings.)
Fullt tillit til verðbölgu sé tekið
við skattlagningu einstakhnga og
félaga og miðist við það fremur að
ýta undir sparnað og fjárfestingu
en að lama athafnaviljann. Rikið
hagi framkvæmdum sínum frem-
ur eftir þannig fengnu ráðstöfun-
arfé en með núverandi óskalista-
kerfi. Neikvæður tekjuskattur
leysi fjölskyldubætur og elli-
styrki af hólmi. Gengi skal lag-
fært oft en smærra í einu til þess
að forðast lostaáhrif. Allt verð-
lagseftirlit og niðurgreiðslur
hverfi og markaðurinn þannig lát-
inn finna jafnvægi sitt, þó
einokunareftirlit sé strangt.
3. Fjármagnsflutningar til og
frá landinu verði frjálsir, en e.t.v.
undir eftirliti vegna innrása er-
lends stórfjár í einokunarskyni.
Litið verður maður var við það,
aðhinir„ábyrgu“ stjórnmálamenn
séu farnir að gefa verðbólgunni
meira en hornauga, enda trúir
stór hópur fólks því að það græði
á henni. En það er blekking í
flestum tilfellum, þó að þeir sem
með völdin fara i bankakerfinu
hafi stundum getað nælt sér i
drjúgán aukabita. En endanlega
verður almenningur að borga slík
ævintýri með verri lífskjörum.
Mismununin
Annars finnst manni þetta
stríð um það, hvort verzlunar-
maðurinn eða verkamaðurinn á
að hafa 160 kr. á klukkutíma eða
200 dálitið tilgangslaust. Það er
nefnilega kominn dálítið stærri
ósamhljómur í kerfið, vegna þess
að markaðskerfinu er leyft að
starfa sums staðar en annars stað-
ar ekki. Kunningi minn einn
sýndi mér á dögunum tölur um
kaup iðnaðarmanna hjá stærstu
byggingafyrirtækum landsins.
Dagvinnukaup þeirra reiknað frá
uppmælingatöxtum reyndist sem
hér segir: (Þeir hafa nú fengið
um 30% hækkun!) Trésmiðir kr.
497 pr. klst., málarar 679 kr. pr.
klst., múrarar kr. 555 pr. klst.
Þetta kemur í sjálfu sér engum á
óvart sem er sjálfur að byggja. En
það má líka athuga það, að
málmiðnaðarmaður, t.d. vélvirki
eða bifvélavirki, sem undanfarið
hafa ekki unnið undir 30% yfir-
borgun á taxtakaup (verkfalls-
laust! Aðeins markaðskerfið í
starfi) höfðu með 30% yfirborg-
un 262 kr. pr. klst. í dagvinnu. Og
þetta eru engu að siður fagmenn
en byggingariðnaðarmenn.
Væri vinnuliður áætlaður 40%
af byggingakostnaði, þá væri
vinnuliður byggingafagmanna kr.
1.600.000 af 4ra millj. kr. íbúð.
Þar eð tímakaup byggingar-
iðnaðmanna er um 100% hærra
en málmiðnaðarmanna með 30%
yfirborgun, þá er þarna um að
ræða 800.000 kr., sem fara í yfir-
borgun á byggingariðnaðarmönn-
unum umfram málmiðnaðar-
menn. En þessi upphæð samsvar-
ar sem næst húsnæðismálaláninu.
Niðurstaða. Ef menn hefðu
byggt húsin á dagvinnukaupi
málmiðnaðarmanna með 30%
yfirborgun, þurfti ekki að lána
tólfhundruð milljónir úr bygg-
ingasjóði, sem í dag virðist því
miður aðeins vera yfirborgunar-
sjóður byggingariðnaðarmanna.
Hér skal ekki lagður dómur á það,
hvórt máimiðnaðarmenn hafa of
lágt kaup eða byggingariðnaða-
menn of hátt. Allavega virðast
verkamenn og verzlunarmenn
hafa hlutfallslega lægra kaup en
þessir aðilar. Meðalháskólamaður
hefur 380 kr. pr. klst. — málarinn
680 kr. Eru verkamenn og
verelunarmenn þá ofaldir á um
200 kr.?
Er ekki nauðsynlegt að leyfa
markaðskerfinu að starfa líka
meðal verzlunar- og verkamanna?
Getur verkalýðsforystan ekki náð
meiri árangri fyrir sitt fólk með
svolitlu hugmyndaflugi en með
því að rótast eins og naut í flagi
og etja sinu fólki í verkföll, sem
enginn hefur í rauninni ráð á?
Markaðs-
frelsi
Það er staðreynd, sem gengur í
gegn um alla veraldarsöguna, að
hvenær sem menn hrófla við lög-
máli framboðs og eftirspurnar, þá
gefst það illa. Verðlagsákvæði
Danakóngs á fiski sköpuðu ein-
okunarverzlunina og gerðu hana
svo þungbæra fyrir okkur.
Markaðsfrelsið hefur hins vegar
fært okkur lífskjarabætur siðustu
ára, með verðhækkunum fisks á
Bandarikjamarkaði. Megum við
ekki vera þakklát fyrir að það er
engin verðlagsnefnd i Banda-
ríkjunum, þó að sjálf getum við
ekki lifað án hennar?
Diocletian velti Rómaveldi með
markaðsþvingunum sinum og
verðlagsstjórn. Lúðvík hefur
verið að smá drepa hluta atvinnu-
lífsins með misþyrmingum sínum
á þessu lögmáli i gegn um verð-
Iagsnefnd. En honum láist að
gæta að því, að um leið rýrir hann
atvinnuskilyrði launþeganna sem
hann annars segist elska. Þau
störf, sem Ormsson o.fl. höfðu að
bjóða, er bara ekki lengur í boði.
Flest virðist um þessar mundir
benda til þess að Islendingar telji
hag sínum betur borgið ofanað-
stýrðu samkeppnislausu efna-
hagskerfi en í markaðskerfi.
Enda þau öfl við völd sem að sliku
styðja. Tízkutal, eins og að það sé
sáluhjálp i þvi að sameina svo
sem 2 ríkisbanka, bendir til þess
að menn reyni litt að skilja hismið
frá kjarnanum. Enda er okkur
varla vorkunn, þar sem heil kyn-
slóð hefur alizt upp við það, að
það sé óumbreytanleg staðreynd,
að sparifé á hæstu vöxtum rýrni
um helming á 7—10 árum. Rikis-
valdið leggur skatt á hverja krónu
atvinnuveganna eins og hún hafi
verið króna í árslok en ekki þeir
70—80 aurar sem hún er, og leyf-
ir sjálfu sér okurlánastarfsemi
spariskírteinanna á meðan það
sektar aðra fyrir svipaða starf-
semi. Er þá nokkur furða, þó
mönnum verði tiðrætt um fjár-
skort og hafi ekki önnur úrræði
en koma saman og gera samþykkt-
jr um að ríkið skuli útvega fjár-
magn í þetta og hitt. Og gera svo
aðra samþykkt daginn eftir um að
skattar verði að lækka. Þriðja
samþykktin er svo að kaup skuli
stórhækka.
Hér þyrfti ekki að ríkja fjár-
magnsskortur ef fólki væri sýnd
sanngirni og verðbólga myndi
hjaðna ef fólkið sýndi af
ábyrgðartilfinningu á móti. En
hug^unarhátturinn breytist með
vexti verðbólgunnar og er nú að
komast á lokastigið, — að allir
gefi frat í allt og hugsi aðeins um
að sprengja upp sitt kaup án til-
lits til annarra. Enda hafa þing-
menn, ráðherrar og ríkisvaldið
markað leiðina.
Óneitanlega eru margar blikur
á lofti í efnahagsmálum heimsins.
Vöruskiptajöfnuður olíuinnflutn-
ingslandanna snýst á verri veg, en
olíuframleiðslulöndin geta ekki
líkt þvf torgað sjóðum sfnum. Eitt
svar kaupendanna, vilji þeir forð-
ast kreppu, er að auka fjárfesting-
ar sínar f stað neyzlu og hreinlega
að fá féið að láni hjá Aröbunum.
Þannig geta þessar þjóðir haldið
áfram hagvexti og átt samt fyrir
skuldum. Og í rauninni er þetta
eina von Arabanna til þess að fá
annað borgað en mislitan verð-
lausan pappír.
Maður skyldi ætla að Islending-
ar þyrftu ekki mjög langan tíma
til þess að átta sig á söðunni.
Miklir fjárfestingarmöguleikar
hér —, miklir peningar þar. Ætli
það væri ekki nær að hafa sendi-
herra í Saudi-Arabíu en í Kaup-
mannahöfn?
En það er sjálfsagt til lítils að
tala um þetta í okkar hefðbundna
landi, þar sem fjórðungur
mannaflans er bundinn við opin-
bera stjórnsýslu. En það svarar til
þess að hver fjölskylda hafi um-
sjónarmann í kerfinu. Til Hvers
vantar þá almenning umboðs-
mann?
Hins vegar er nauðsynlegt að
við gerum okkur ljóst hvert við
erum að stefna. Stjórnlaus óða-
verðbólga, til aðgreiningar frá
stýrðri verðbólgu, er ekki bara
verðhrun peninga. Hún er félags-
legt óréttlæti og upplausn sam-
félagsins, sem venjulega hefur
leitt til þess að þjóðir hafa misst
það sem þær sízt vildu —, frelsi
einstaklingsins.
Það er full ástæða til þess að við
reynum að átta okkur á því,
hvernig við ætlum að bregðast
við, fari verðbólgan að stefna á
100% á ári. Verður mögulegt að
halda uppí lýðræðiskerfi við þær
aðstæður? Ef ekki, hvað þá?
Aðgerðarleysi og fyrirhyggju-
leysi mun ekki leysa vandann ef
að honum kemur.