Morgunblaðið - 02.07.1974, Blaðsíða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 2. JULÍ 1974
Útgefandi hf. Árvakur, Reykjavík
Framkvæmdastjóri Haraldur Sveinsson.
Ritstjórar Matthías Johannessen,
Eyjólfur Konráð Jónsson,
Styrmir Gunnarsson.
Ritstjórnarfulltrúi Þorbjörn Guðmundsson.
Fréttastjóri Bjórn Jóhannsson.
Auglýsingastjóri Árni Garðar Kristinsson.
Ritstjórn og afgreiðsla Aðalstræti 6, sími 10 1 00.
Auglýsingar Aðalstræti 6, sími 22 4 80.
Áskriftargjald 600,00 kr. á mánuði innanlands
í lausasolu 35,00 kr. eintakið
rennt skiptir mestu
við úrslit alþingiskosn-
inganna, sem fram fóru í
fyrradag. Vinstri stjórnin
hlaut endanlega sinn dóm í
kosningunum. í dag mun
Ólafur Jóhannesson biðj-
ast lausnar fyrir sig og
ráðuneyti sitt. í annað
skipti frá þvi að lýðveldi
var stofnað á íslandi
hrökklast vinstri stjórn frá
völdum, áður en kjörtíjna-
bilið er úti.
Úrslit kosninganna
skipta sköpum um öryggis-
og varnarmál þjóðarinnar.
Á hinu nýkjörna alþingi er
örugglega enginn þing-
meirihluti fyrir hendi til
þess að standa að uppsögn
varnarsamningsins eða
brottvísun varnarliðsins.
Þetta var höfuðmál kosn-
inganna, þótt umræður um
efnahagsmálin síðustu vik-
ur skyggðu nokkuð á það,
en niðurstaðan varð í sam-
ræmi við undirskriftasöfn-
unina í vetur. Óhætt er að
fullyrða, að Alþingi endur-
speglar nú þann eindregna
þjóðarvilja, að varnir verði
tryggðar i landinu.
Sjálfstæðisflokkurinn
vann ótvíræðan sigur í
kosningunum, hlaut hærra
hlutfall atkvæða en hann
nokkru sinni hefur fengið
frá því fyrir stríð og fleiri
þingmenn en nokkru sinni
frá því að núverandi kjör-
dæmaskipun var tekin upp.
Sjálfstæðisflokkurinn er
því sigurvegari þessara
kosninga svo orðalag and-
stæðinga hans sé notað.
Fylgisaukning Sjálfstæðis-
flokksins varð mest f
Reykjaneskjördæmi og
Reykjavík, en hún varð
einnig mikil um land allt.
Framsóknarflokkurinn
tapaði hlutfallslega at-
kvæðum í flestum kjör-
dæmum landsins, þó ekki
öllum og raunar virðist
flokkurinn hafa haldið sín-
um hlut mun betur en bú-
ast mátti við. Eftirtektar-
vert er, að hinir svonefndu
Möðruvellingar, vinstri-
sinnaðir Framsóknar-
menn, sýnast ekki hafa náð
nokkrum árangri, sem máli
skiptir og lítið höggvið inn
í raðir Framsóknarflokks-
ins. Þeir eru með þessum
kosningum úr sögunni sem
pólitískt afl, hafi þeir
nokkru sinni vérið það.
Samtök frjálslyndra og
vinstri manna eru augljós-
lega að veslast upp. I
tveggja manna þingflokki
þeirra er annars vegar ráð-
herrann, sem neitaði að yf-
irgefa ráðherrastólinn og
beið afhroð í kosningunum
í Reykjavík og hins vegar
einn þingmanna þeirra,
sem stóð að vantrausti á
vinstri stjórnina og hélt
þingsæti í sínu kjördæmi.
Ólíklegt er, að þetta verði
samstæður þingflokkur til
lengdar. Sennilegra er, að
þetta verði síðustu kosn-
ingar, sem SFV tekur þátt
í.
Útkoma Alþýðubanda-
lagsins varð misjöfn. Sums
staðar vann flokkurinn á,
annars staðar stóð hann í
stað og sums staðar var um
verulegt fylgistap að ræða.
Alþýðubandalagið hagnað-
ist á sundrungunni til
vinstri í þessum kosning-
um.
Þau vandamál, sem
Alþýðuflokkurinn átti við
að etja í kosningunum nú,
byggðakosningunum í maí
og þingkosningunum 1971
eiga sér rætur lengra aftur
í tímann. Tengsl flokksins
við verkalýðshreyfinguna
hafa verið að veikjast.
Upphaf erfiðleikanna má
rekja til klofningsins 1938
og aftur 1956, þegar
þekktir verkalýðsforingjar
yfirgáfu flokkinn. Verk-
efni Alþýðuflokksins hlýt-
ur að vera að efla tengsl sín
við verkalýðssamtökin.
Lýðræðissinnaður jafnað-
armannaflokkur hefur um-
talsverðu hlutverki að
gegna í íslenzku þjóðfélagi.
Nú blasir það verkefni
við að mynda verður nýja
ríkisstjórn í landinu,
sterka stjórn, sem er fær
um að takast á við þann
AÐ KOSNINGUM
LOKNUM
vanda, sem við blasir I
efnahagsmálum af festu og
öryggi. I samræmi við úr-
slit kosninganna er eðlilegt
að Sjálfstæðisflokkurinn
hafi forystu um myndun
slíkrar ríkisstjórnar. Á
þessu stigi verður ekkert
um það sagt með hverjum
hætti ber að standa að
slíkri stjórnarmyndun. Þar
hlýtur að ráða úrslitum
málefnaleg samstaða um
þau viðfangsefni, sem
framundan eru I efnahags-
málum, varnarmálum og
við nýja útfærslu fiskveiði-
lögsögunnar. 1 umsögn
Geirs Hallgrímssonar, for-
manns Sjálfstæðisflokks-
ins I Morgunblaðinu i dag
um kosningaúrslitin, legg-
ur hann áherzlu á nauðsyn
þess, að’ víðtæk þjóðarsam-
staða skapist um lausn
þeirra vandamála, sem við
blasa. Samstarf verður að
takast, ekki aðeins innan
nýrrar rikisstjórnar, held-
ur einnig utan hennar.
Minnast mættu menn þess,
að það var undir forystu
Sjálfstæðisflokksins, sem
nýtt og betra samstarf
tókst milli ríkisvalds og
verkalýðshreyfingar með
júnísamkomulaginu 1964
og allar götur siðan. í um-
sögn sinni í Morgunblaðinu
í dag leggur Geir Hall-
grímsson áherzlu á náið
samráð við aðila vinnu-
markaðarins um lausn
efnahagsvandans. Aðeins
með því móti er hægt að
tryggja farsæla lausn
þeirra verkefna, sem nú
verður að takast á við.
Á SUMARDEGI Erlendur Jónsson
RITHÖFUNDAR eru ekki
taldir vera fyrirhyggjumenn í
peningamálum; ekki „fésælir"
eins og sagt var um Pétur
biskup. Hinn dæmigerði rithöf
undur er lfkast til fátækari en
nágranni hans, samt eyðslu-
samari og — eins og sjómaður í
landlegu — göfugur i fornri
merking orðsins þegar heppnin
er með. Hvernig stendur þá á
því að rithöfundar láta sig
muna um annað eins lítilræði
og listamannalaun svokölluð,
gerast meira að segja hör-
undsárir ef framhjá þeim er
gengið svo engu er líkara en
þeim þyki vegið að sjálfs æru
enda þótt laun þessi nemi vart
meira en hálfs til eins mánaðar
tekjum iðnaðarmanns? Svarið
er einfalt. Það eru ekki fyrst og
fremst peningarnir sem um er
teflt þótt þeir séu jafnan hafðir
að yfirvarpi heldur sú viður-
kenning eða einkunn sem rit-
höfundar telja felast í úthlut-
uninni.
Listamannalaun — áður
kölluð skáldastyrkur — eru að
uppruna til heiðurslaun, og í
vitund almennings eru þau það
enn, svo rausnarleg sem þau
eru orðin eða hitt þó heldur
með sfgandi krónu! ,Sá úlfa-
þytur sem verður ár hvert eftir
að þeim er úthlutað rniðast lfka
alltaf við það f reynd. Eða
hvenær heyrist sagt. En átti að
fá þessi laun af því hann þurfti
á þeim að halda? Aldrei nokk-
urn tíma. Hins vegar kveður oft
við 'tón eins og þennan: NN er
svo ágætur höfundur að skömm
var að framhjá honum skyldi
gengið.
Ekki bætir úr skák fyrir þá
sem útundan verða að fjölmiðl-
ar birta úthlutunina, auglýsa
hana, bókstaflega breiða hana
út. Og almenningur les með
áfergju, vitandi að nokkuð mun
á eftir fylgja, og þá er menn-
ingarlegra að hafa fylgst með
frá upphafi, vita hvað um er
deilt. Og þetta á ekki aðeins við
um listamannalaunin, heldur
allar greiðslur til rithöfunda
sem nokkru nema; starfslaun,
söluskattsfé og svo framvegis.
Allt er þetta klætt í verðlauna-
búning, ella væri það ekki borið
á torg eins og gert er. Undir
þessu kynda rithöfundar leynt
og ljóst þar sem þetta á þátt í að
auglýsa verk þeirra. Engri ann-
arri starfsstétt kæmi slíkt til
hugar, léti enda ekki bjóða sér
slíkt. Eða hvort yrðu þeir
kyndugir á svipinn gæðing-
arnir hjá hinu opinbera ef fjöl-
miðlar slægju allt í einu upp
fjárhæðunum sem þeir stinga í
vasann fyrir „nefndastörf"?
Höfundur sem stigið hefur
fæti I neðri flokk listamanna-
launa telur sig á uppleið. Og
hinn sem kominn er í efri flokk
lftur svo á að samfélagið sé þar
með búið að viðurkenna hann
sem fyrsta flokks höfund,
honum sé þar með borgið, hann
geti sett ríkisfjölmiðlunum
stólinn fyrir dyrnar, og í samn-
ingum við útgefendur sé hann
orðinn sterki aðilinn. Hinn sem
ekkert fær þrátt fyrir ærna
verðleika að eigin dómi fyllist
vanmetakennd, telur sig mis-
skilinn og rangindum beittan
og því fremur því fleiri bækur
sem hann hefur sent frá sér og
því Iengur sem hann hefur
fengist við ritiðju. 1 þvf sam-
bandi skipta listamannalaunin
sjálf — það er að segja pening-
arnir — minnstu máli. Það er
eins og fyrr segir viðurkenn-
ingin sem krjáð er eftir því hún
getur verið leið til fjáröflunar
sem meira munar um en upp-
hæðina sem f hinum nauð-
lágu launum felst.
Ekkert af þessu er gott og
blessað. Hitt er þó erfiðara við-
fangs að rithöfundar eru ekki
stétt í nútfmaskilningi, heldur
— sem slíkir — vfsandi aftur til
fyrri tíðar; sundurleitur hópur
þar sem hver og einn hefur
sinna þersónulegu hagsmuna
að gæta og treður skóinn ofan
af starfsbróur sínum þegar
verst lætur. Launþegar eru þeir
að takmörkuðu leyti; miklu
fremur smáframleiðendur eins
og bændur eða trillukarlar;
vinna líka af hugsjón eins og
þeir. Hver verður aflakóngur?
Langflestir gegna — auk rit-
starfanna — fullu borgarara-
legu starfi, og hjá æði mörgum
eru ritstörfin, þykist ég vita,
aukavinna ofan á aðra auka-
vinnu. Einungis þeir sem mest
bera úr býtum geta leyft sér að
sinna engum aukastörfum
öðrum en ritstörfunum. Sá
möguleiki að lifa hér af rit-
störfum einum saman sýnist
ekki á færi annarra en ofur-
menna. Hins vegar er í sam-
tökum rithöfunda talsverður
hópur manna sem fengist hafa
við ritstörf einhvern tíma
ævinnar en síðan hætt að mestu
eða öllu leyti en sitja þó við
sama borð hvað laun snertir og
hinn hópurinn sem enn er í
fullu starfi. Það hnykkir enn á
þeirri staðreynd að listamanna-
launum er ætlað að vera
heiðurslaun en kaup fyrir unna
vinnu í sveita sfns andlits.
Sá andi sveif líka yfir vötn-
unum þegar söluskattsfénu svo-
kallaða var úthlutað í vetur leið
þótt væri í fyrstunni ætlað
annað hlutverk. Gengið var
framhjá höfundum sem til þess
áttu fullan rétt eins og þeir
væru hundar en ekki menn þar
sem á hinn bóginn reglugerðin
var teygð á þverveg og langveg
til að geta rétt öðrum tvö
hundruð og tuttugu þúsund af
því þeir töldust fínir menn og
betra að hafa þá með sér en á
móti. Eða þá líklegir til að
minna á sig svo eftir yrði tekið,
nema hvort tveggja væri
(framhjá einum sveim slíkum
var þó gengið, örugglega af
vangá fremur en ásetningi).
Svo er það flokkapólitíkin,
menningarpólitíkin, klíku-
skapurinn og allt það baktjalda-
makk sem óhjákvæmilega
fylgir hvers konar úthlutunum
þar sem gert er upp á milli
manna. Af þeim sökum er
hverri nýrri úthlutun tekið eins
og birtingu happdrættisvinn-
inga. Þess vegna er jafnan
tekið að spyrja og fregna,
hvísla og hrópa jafnskjótt sem
hún hefur verið upplýst.
„Hvers vegna fékk Guð-
bergur ekkert?“ var t.d. spurt í
vetur. Svar (og það dæmigert);
„Hann átti að flytjast í efri
flokk, en það fórst fyrir og því
féll hann alveg út.“
I vetur og vor skrifuðu
nokkrir ríthöfundar um þessi
mál hér I blaðið. Einn þeirra,
Jón Björnsson, hefur stundum
áður látið til sín heyra eftir
úthlutun listamannalauna og er
flestum kunnugri þeim málum
öllum. Drap hann meðal annars
á pólitfkina sem er ýmsum
þyrnir í augum. Ég er honum
sammála að skárra sé að þeir
sem úthluta fé til rithöfunda
séu yfirlýst og opinberlega póli-
sískir heldur en ópólitískir f
orði kveðnu en pólisfskt hlut-
drægir í reynd. En jafnvel þótt
finna mætti fáeina ópólitfska
menn sem jafnframt væru
sæmilega dómbærir á skáld-
skapariðju til að úthluta
launum og styrkjum til ríthöf-
unda held ég það bætti lftið úr
skák. Það er kerfið sjálft sem er
úrelt, leifar af rómantík og
oftrú á guðlega snilligáfu
skálda í bland við fyrirlitning á
iðju þeirra af þvf þau „vinna
ekki fyrir sér eins og annað
fólk“. Þó ekki væri fyrir annað
en sögnina að „úthluta" sem
minnir á ölmusu til volaðra eða
sveitarstyrk væri fyrirkomu-
lagið tortryggilegt.
En vitanlega er um fleira að
tefla fyrir rithöfunda en lista-
mannalaun og aðra styrki sem
“úthlutað" er.
Rfkisfjölmiðlarnir, sjónvarp
og þó einkum hljóðvarp eru
orðnir nokkur tekjulind fyrir
fslenska rithöfunda. En
hvemig skyldi nú fara um rétt-
lætið á þeim stöðum? ætli
reglan um úrval annars vegar
og úrkast hins vegar kæmi ekki
í ljós ef grannt væri skoðað.
Því einnig þar er „úthlutað“ og
það vafalaust eftir einhverjum
öðrum smekk en listasmekk, oft
og tíðum. Þeir sem þar hafa
hreiðrað um sig mættu gjarnan
minnast þess að þeir sitja þar
hvorki sem stjórnendur né eig-
endur einkafyrirtækja heldur
sem umboðsmenn þjóðarinnar
allrar eða að minnsta kosti þess
hluta hennar sem greiðir skatta
til nefndra sotofnana.
Peningar