Morgunblaðið - 31.01.1975, Blaðsíða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 31. JANUAR 1975
Áttræð í dag:
Marp*ét Tómasdótt-
ir frá Klængsseli
ÁTTRÆÐ er í dag, 31. janúar,
Margrét Tómasdóttir Smáratúni
12, Seifossi, áður húsfreyja í
Klængsseli f Bæjarhreppi f Flóa.
I.
Fjallahringurinn sem getur að
líta úr neðanverðum Flóa er sá
viðasti á íslandi: austan frá Selja-
landsmúla norður um Heklu,
sjónhending þaðan f Bláfell og
fjöllin ofan Tungna og Laugar-
dals, Botnsúiur, Hengill og fram
Reykjanesskaga en þar minnist
landið við haf í vestri. Fjarlægðar
vegna er þetta blár garður sem að
meira en tveim þriðju lykur um
breiðar byggðir suðurlandsundir-
lendis, eilftið mismunandi blár og
einmitt þess vegna mjög heill-
andi. Eina fjailið sem er í þeirri
nálægð að litur bess er meira f ætt
víð jörð en loft er Ingólfsfjall, —
þar koma fram tnyndir af fugli og
sel eða hverju ,sem skyggni. og
fmyndun leyfaC Og stundum
verður loft svo tært yfir fjörrum
fjöllum að jökiar í innlöndum
megna að senda skjannahvít
skiiaboð um tilveru sína niður til
strandarinnar.
I landsuðri rísa Eyjar eins og
álfaborgir en suðurúndan er
hliðið stóra út til heimsinsV hafið
óefldáníegt og sagt að land finnist
fyrst hinumegin á jörðinni ef
nógú langt væri siglt beint út.
En nær er mýrin mjúk og gljúp,
klettaholt og móabörð, fífill í
varpa og sóley f túni.
Þannig hygg ég að Margréti
Tómasdóttur sé tamast að sjá Fló-
ann •_ sinrv-fyrir sér, — æsku-
.S'fÖðvar, starfsvettvang og fullorð-
-insheimkynni. En skoði hún hug
sinn rtjan hún ekki aðeins sumar-
dýrðinð, blámann upp tii víðerna
landsiós, birtuna fram um spegil-
sléttan £æinn, ilm úr grasi, kyrrð í
lofti, trygg hljóð frá kviðfullum
■ Bjismala. Hún minnist einnig þess
'.þegar höfuðskepnurnar fara ham-
jförum: Þrálát útsynningsél sem
-gera hverri skepnu óverandi
utanhúss og jafnvel einnig herra
jarðarinnar, — rigningarsumur
þegár jarðargróðinn rotnar hvort
sém' mannshöndin hreýfir við
honum eður éi, — sjóavetur þegar
landnórðanstrekkingurinn stóð
alla góuna, kaffærði bæi og gerði
gegningarnar að þrekvirki hvern
dag. Og sjórinn löðrandi fram af
Öldunni, hvftur brimgarður frá
því fyrir austan Loftstaði og
vestur að Stokkseyri, — strókar
hærri en nokfcúrt mannvirki sém
þá eða sfðar héfur risið á þessari
lágu strönd, — gæftaleysi vikum
saman óg þörfin æpandf á nýmeti
fyrir’ fófkið. Á slíkum stundum
gaf ekki sýn til hinnáToftkenndy
bláfjalla heldur varð hver að
halda á allri sinni útsjónarsemi tij.
að kunna fótum sínum forráð.
Allt þetta ' hefur Margrét
Tómasdóttir lifað og verið sjálf
hluti af þessu umhver-fi f blíðu og
stríðu. Rótföst er Margrét í Flóan-
um og þangað er henni kærast að
hverfa. Þar og í grennd eru áar
hennar, vinir, samferðarfólk. 1
þessa gljúpu jörð hefur hún sótt
lífsmagn sitt og þrek ómælt, þar
eru rætur hennar og liggja langt
aftur í tímann.
Það má því líta svo á að líf
Flóans hafi jafnframt með
nokkrum hætti verið líf Mar-
grétar Tómasdóttur.
II.
Margrét Tómasdóttir fæddist
31. janúar 1895 1 Arabæjarhjá-
leigu í Villingaholtssókn, Gaul-
verjabæjarhreppi í Flóa. For-
eldrar hennar voru Tómas Frið-
riksson og Ólöf Jónsdóttir þá
vinnuhjú, síðar búandi í Ossabæ I
sömu sveit.
Tómas var fæddur í Reykjavík
2. desember 1858, dó í Ossabæ 6.
október 1916, son Friðriks, f. 18.
ágúst 1834, er 1858 var ógiftur
vinnumaður í Gufunesi, og segir
ekki meira af honum. Foreldrar
Friðriks voru Þorkell Jónsson, f.
1794 d. 1852, og Sigrfður Jóns-
dóttir í Stekkjarkoti í Reykjavík.
Var Þorkell son Jóns Þorkels-
sonar er búið hafði í Biskups-
tungum og í Grímsnesi en ættaður
í föðurætt frá Hjálmsstöðum í
Laugardal (segur Pétur Zoph. í
Víkingslækjarætt).
Móðir Tómasar Friðrikssonar
var Margrét Guðmundsdóttir er
1858 var ógift vinnukona á Mið-
húsum í Reykjavík en kemur
fram austur í Flóa skömmu síðar.
Hún dó i Skógsnesi í Gaulyerja;
bæjarhreppi 20. janúar 1901 sögð
83ja ára göiivul. Hún er í manntöl-
um sögð fsedCf-Villíngaholtssókn
og sýnist mér ekki leika vafi- á þvf
að hún hafi vérið úóttir hjónanna
Guðmundar Guðfnundssonar og
Guðrúnar Eiríksdóttur á Syðri-
Sýrlæk, fædd 22. júní 1818. Guð-
mundur faðir hennar, var frá
Kolsholti í sömu sveit, Villinga-
holtshreppi,' en móðirin Guðrún
frá Fossnesi í Eystri-Hrepp.
Ólöf Jónsdóttir móðir
Margrétar Tómasdóttur afmælis-
barns var fædd 14. október 1862
austur f Þykkvabæ í Rangárþingi,
dó á Stokkseyri 7. ágúst 1956.
Foreldrar hennar voru Jón Jóns-
son bóndi í Suður-Nýjabæ, f. 14.
ágúst 1833, dó 3. nóvember 1904 f
Qssabæ og kona hans Snjáfríður
Olafsdóttir, f. 1829 eða 30 en dáin
í Ossabæ 15. maí 1917. Snjáfríður
var dóttir Ólafs Ormssonar bónda
í Nýjabæ og á Norðurbakka, d.
1860 og konu hans Snjáfríðar
Gísladóttur. Jón var aftur son
Jóns Ólafssonar á Snotru f
Þykkvabæ, d. 1854, og könu hans
Sigríðar Árnadóttur frá Húnakoti
í Þykkvabæ (sjá nánar Víkings-
lækjarætt, en þar er þó kven-
leggurinn rakinn miður e'n
skyldi).
III.
Vinnukonuævin hennar
Margrétar „ömmu“ ef skráð hefði
verið segði mikla sögu af kjörum
smælingjanna á fyrri tið, fólksins
sem aldrei þekkti nema strit I
annarra þágu frá vöggu til grafar.
Og vísast að auðmýkt hjartans
hafi verið slík að alleinasta um-
hugsunin um ávexti stritsins hafi
verið vfðs fjarri.
Þegar Margrét á Syðri-Sýrlæk
fæðist eru 7 yngri systkini fyrir á
bænum og á næstu 8 árum bætast
enn 5 börn í hópinn. Þá deyr
heimilisfaðirinn, rúmlega
fimmtugur að aldri. Einhvern
veginn hokrar ekkjan áfram með
eins og helming barnanna á fram-
færi sinu, sum hinna dóu fyrir
miskunn himnanna, önnur eta
brauð miskunnarinnar á nálæg-
um bæjum og það er eftilvill sýnu
verra. Frá árinu 1828 þegar
Margrét er 10 ára segir ekki
frekar af búskap ekkjunnar á Sýr
læk. .Þaö má ímynda sér höfuð- ,
verlc-hreppstjóranna við að ráð-
stafá" hehniJTsfólkinu og hver
býður lægst’fyrír þessa 'ómaga?
En 10 ára barn getur einnig verið
liðækur vinnukraftur:og það
hefur Margrét litla áreiðanlega
mátt reyna. Neyðin er figrður ,
húsbóndi og húirgerir fólk harð-'.
neskjufullt umfram innrætffy
Sjálf mótaðist Margrét ekki af
þvi.
Næst verð ég var ,v£í Margréti
litlu á Fljótshólum; 13 ára. Hús-
bændur hennar þar eru ÓTáfur
Þorleifsson og ’ .J4argrét
GuðmundsdÖttir alnafna'/ litlu
stúlkunnar og raunar einnig
ættuð úr Villingaholtshreppi.
Þarna dvelur Margrét frá Sýrlæk
1 14 ár samfleytt, fermist þaðan
með góðum vitnisburði og er
síðan vinnukona hjá nöfnu sinni
— sem verður fljótlega ekkja en
býr áfram með börnum sinum.
Árið 1845 hverfur Margrét
Guðmundsdóttir yngri mér sýn-
um og skýtur ekkijipþ- aftur fyrr
en hið örlágaríkg^ðr sem hún er
fyrir sunnan. Og' raunaV er litTð
hægt að fullyrða um ævikjör
þessarar jmkómulausu stófku frá
því að.hún 10 árg kvé'ður móður
sína þahgað til húri 30 árum síðar
heijsar Syni^íiíum nýfæddum.
Ilyaðif. ’gar það sem stýrði
SD,águiií?bé£inar austan úr Flóa
suður til Reykjavikur? Tilviljun
eða örlögin? — áreiðanlega ekki
ævintýraþrá heldur miklu fremur
nauðsynin að vinna fyrir sér. Hjá
hjónunum á Miðhúsum eldur hún
barn sitt. Sjálfsagt hefur Friðrik,
barnsfaðirinn, ekki orðið oft á
hennar leið, miklu yngri maður
og að þvi er ætla má, með aðra
lífsstefnu.
Tveim árum sfðar kemur hún
með aleiguna, sveininn unga,
austur í Flóa og er fyrsta áriö- í
vinnumennsku á sínum gaftila
stað Fljótshólum, þá hjá Steindóri
syni Margrétar er áður þjó þar.
En á þeim árum er ekki til siðs að
vinnukonur væru með börn í
eftirdragi og bráðlega er drengn-
um komið fyrir samkvæmt ráð-
stöfun réttra yfirvalda. Tómas
litli verður niðursetningur hjá
Pálínu og Jóhannesi í Skógsnesi.
Þar elst hann upp, er síðan vinnu-
maður á bænum uns hann ræður
sig til hjónanna í Arabæjarhjá-
leigu, orðinn fullra 28 ára gamall.
En Margrét móðir hans má enn
ganga með litla pinkilinn sinn
milli bæja á vinnuhjúaskildaga.
Ég hef ekki fylgt henni eftir ár
frá ári enda liggur leið hennar út
úr sókninni, en frá 1872 til 1879
er hún enn á Fljótshólum, að
þessu sinni hjá Halldóri
Steindórssyni bónda þar rg er þá
búin að þjóna þrem kyiiri*. um á
sama bænum.
Og svo þarf hún að ganga stfg
vistráðninganna bæja á milli,
komin á sjötugsaldur, en þó á
fyrir henni að liggja að koma einu
sinni enn að Fljótshólum — þar
er hún þrotin kröftum sveitar-
ómagi hjá Jóni Bjarnasyni
1889—91. : r; .
Árið 1892 kemur hún^áð Skógs-
nesi til fólksins er hafði-alið upp
barnið hennar og þar dvélur hún
þau 9 ár sem húflá-jeftir ólifuð.
Loksins fær hún váranlegan
samastað og hér ér fólk__sem hún
getur - tengs'í tilfinniflgalegum
•þöndum. Líklega hefur hún lifað -
jriéirna fegurstu daga ævinnar,
"jSlSFt- hún- missti sjónina, þvt að á
bænúm elst nefnilega upp sonar-
dStirin Kristín 4ra ara-.hnáta
þegar amman kemur á heimilið.
Skógsnesfólkið gekk Kristfnu í
forelcfrastað og hefur efalaust
búið'gömlu konunni góða hvilu.
Og þefta, mátti hún þakka því
hvað sotiur hennar Tómas hafði
kopiið'sér þarna vel, en hann var^
núrieitbundihri Óiöfu í Arabæjay-
hjáleigu. « Gamla ; virmökomí-
hjartað hefur slegið örap þg§a!r
síðari dójlir hjuarina í Arábæjar-
hjáleign- vár skírð hennar nafni
Margrét. Sú gamla-sparaði kan-
disinn sem hún fékk með kaffinu
: og geymdi hann handá litlu nöfnu
sinni sem stundum var leyft að
koma í heimsókn. Og svo fékk
hún að þukla þá litli og fylgjast
með þvi hvað hún stækkaði.
Ætli hún Margrét gamla í
Skógsnesi hafi ekki hugsað með
sér að breyttir væru nú tímarnir
þegar riafna hennar og sonar-
dóttir fékk að fylgja foreldrum-
sinum í þeirra vinnumennsku?
Best gæti ég trúað þvf. Og það
ævintýri lifði hún Margrét að
drengurinn hennar ynni sig upp
úr vinnumennskunni og setti
saman bú á dágóðri jörð i sveit-
inrii.
Þá gat hún látið sin starandi
augu aftur i hinsta sinn, þrauta-
göngunni sem hófst á Sýrlæk
þrem aldarfjórðungum fyrr var
lokið.
IV.
Það var fátækt í búi Jóns og
Snjáfríðar á Suður-Nýjabæ og
Ölöf dóttir þeirra mun snemma
hafa þurft að vinna af bæ. Ferill
hennar minnir að sumu leyti á
kjör Margrétar sem átti eftir að
verða tengdamóðir hennar, en þó
var eitthvað léttara undir fæti.
Leiðin liggur vestur yfir á og árið
1883 er hún vistráðin v-innukona
efst í Hraungerðishreppi, á fjöl-
mennu heimili á Stóra-Ármóti.
Tveim vorum síðar heldur hún
niður eftir Flóa og ræðst til
Jónasar er lengi bjó í Arabæjar-
hjáleigu — og húsfrú Herdís
raunar lengi eftir hans dag. Nú
var Ölöf komin á yésturbakka
Þjórsár gégnt æskuheimkynni
sínu og raunar frekar stutt bæjar-
leið á milli ef ékki hamlaði belj-
andi fljótið.
2 árum eftir þetta hefur vinnu-
maðurinn í Skógsnesi, hann
Tómas, vistaskipti og ffyst út að
Arabæjarhjáleigu. Hafði hann
þegar fest hýrt auga á Ölöfu eða
fundu þau hvort annað við verkin
hjá sameiginlegum húsbændum?
Frá þvf greina heimildir ekki.
Nema nokkuð er það að 1888 4.
júni fæðist þeim dóttir sém fær
nafnið Kristín. Ekki þóffu tök á
því að móðirin fengi að hafa hana
hjá sér enda ofúrseld húsbænda-
valdi annarra. En foreldrarnir
gátu þó haft hönd í bakka með
afdrifum barnsins og varð úr að
því var komið fyrir í Skógsnesi, á
heimili sem hafði reynst Tómasi
hið besta. Þar var Kristín
heimilisföst í 30 ár svo að vel
hefur hún unað hag sínum í
fósturgarði.
Þegar þeim Ólöfu og Tómasi
fæddist önnur dóttir 7 árum sfðar,
en það var Margrét sem nú er
áttræð I dag, voru aðstæður svo
breyttar að þau fengu að halda
henni hjá sér þótt enn væru þau
ósjálfstæð hjú. Margrét dvaldi frá
því fyrsta á heimili með for-
eldrum sínum: fyrstu 3 árin f
Arabæjarhjáleigu, síðan 2 ár á
Fljótshólum þar sem enn var
þjónað öðrum, Bjarna Halldórs-
syni og Jóhönnu Sæmundsdóttur.
Þá loks, eftir tilhugalff sem hafði
staðið á annan áratug, treystu þau
sér til að láta gefa sig saman í
hjónaband, 21. maf 1899 að
afstöðnum þrem lýsingum i
Bæjarkirkju. Það var tekið að
hilla undir að úr rættist fyrir
þeim: ári siðar eða aldamótaárið
setja þau Tómas og Ölöf saman bú
á hluta jarðarinnar Ossabæ og
höfðu tæp 10 ábúðarhundruð
undir. Á móti þeim bjuggu fyrstu
2 árin Jón Guðnason og Jóhann
Magnússon, eftir það Jóhann einn
í 1 ár, en þá tók við búi á þeim
hluta jarðarinnar Jason Stein-
þórsson frá Arnarhóli og kona
hans Helga ívarsdóttir frá
Austurkoti. Bjuggu þeir Tómas
og Jason saman í Ossabæ á annan
áratug eða allt þar til er Tómas
hætti búskap og gerðist húsmaður
hjá Jasoni. En þá var lifskraftur-
inn raunar tekinn mjög að þverra
og lést Tómas einn gráan haust-
dag nokkru siðar.
Þrátt fyrir lítil efni var það
. fyrsta verk Ólafar í sjálfstæðum
búskap að taka til sín foreldra
sína, Jón og Snjáfríði, og önduð-
ustriatf bæði þar á heimilinu, Jón
eftir 4ra ára dvöl þar, Snjáfriður
17 ár.u
Og nú var komið að þeim
Tómasi og Ólöfu að halda sjálf
vinnuhjú enda búskaparhættir
þeirra tíðar mjög vinnukrefjandi.
: Svo vildi til að fyrri sambýlis-
; maður þeirra, Jón, deyr eftir
stuttan búskap í Hól og kemur þá
ekkjan Guðlaug til baka með son-
inn Gest með sér. Þarna hefur
rikt gagnkvæmur skilningur á
aðstæðum og velkomin hefur hún
verið með barnið. Þénaði hún hjá
þeim Tómasi lengi og eftir það
hjá Jasoni.
Þeir Tómas og Jason bjuggu
nokkurs konar félagsbúi:
heyskapur var sameiginlegur og
heyjum jafnvel ekki skipt fyrr en
ýið gjöf að yetrarlagi en skepnu-
-hrrðing aftur á móti út af fyrir
si|, Við slíkt br .kaparlag þarf
gott samkomulag og ekki sfður
innanbæjar — mér skilst að fólk
allt hafi sofið I sömu baðstofu,
Jason og hans fólk í suðurenda,
Tómas með sfnu liði f norðurenda.
Þarna er Margrét á sinum
æsku- og unglingsárum. Hún fékk
nóg að borða hefur hún sagt mér,
fyrsta kynslóðin sem ekki líður
skort á mat. Enda vex Margrét og
þroskast skjótt, verður kvenna
stærst eftir því sem þá gerðist og
þó lipurleg, virkamikil hvort sem
var til inni- eða útiverka (þetta
var nefnilega áður en farið var að
tala um „hefðbundna verkaskipt-
ingu kynjanna“).
Þegar Ólöf missir mann sinn er
það hamingja hennar að hafa
dætur sínar tvær, ungar og glæsi-
legar, Kristinu saumakonu í
Skógsnesi og Margréti nýorðna
húsmóður í Klængsseli. Fyrst um
sinn er Ölöf áfram f Ossabæ hjá
Jasoni og veitti aðstoð á erfiðum
tímum. Helga húsfreyja barðist
lengi við dauðann og laut að lok;7
um í lægra haldi, dó frá ungum
börnum. Inn á heimilið kom
Kristín frændkona hennar Helga-
dóttir frá Súlholti. I fyllingu tím-
ans tók hún við forráðum innan
bæjar, gerðist síðari kona
Jasonar, gekk börnunum í móður-
stað og bætti systkinum f hópinn.
Þá var hlutverki Ólafar lokið í
Ossabæ, en þess er enn
minnst með þakklæti.
Þegar hér var komið sögu var
Kristín Tómasdóttir sest að á
Stokkseyri. Hún giftist Karli
Magnússyni sjómanni i Hafsteini
en*hann hafði misst fyrri konu
sína Márgréti Bjarnadóttur árið
1919 frá þrem börnum, Karítas,
Sigríði og Magnúsi. Við þessu
heimili tók Kristin. Þá flutti Ólöf
út að Stokkseyri og gekk undir
barnabörnum sínum af mikilli
elskusemi og fórnfýsi, en það
voru: Svanur, Tómas, Jóhanna,
Ólöf og Sesselja. Á sumrin var
Ólöf Jónsdóttir á þessum árum oft
í Klængsseli um sláttinn. Og
þegar Karl í Hafsteini þurfti að
fara í aðra verstöð með bát sinn
var Ólöf boðin og búin til að vera
matráðskona. Þannig hljóp Ólöf
undir bagga á víxl eftir þvi sem
þörfin kallaði að.
Eg man eftir Ólöfu harðfullorð-
inni í orlofsferðum í Klængsseli,
henni fylgdi hlýja og hóglát glað-
værð. Ólöf dvaldi siðustu árin hjá
dótturdóttur sinni og nöfnu i
Ásbyrgi á Stokkseyri og Iést þar
komin á tfræðisaldur.
V.
Það ok er fyrri kynslóðum var
bundið var aldrei sýnilegt á
Margréti Tómasdóttur. Ung hélt
hún út í lifið, frjálsleg fríð og kát,
búandi yfir óvenjumiklu afli til
átaka og bjartsýni á að geta beitt
þvi sjálfri sér en þó fyrst og
fremst öðrum til heilla. Á mót-
unaraldri kynnist hún ungum
bóndasyni í sveitinni, Einari
Halldórssyni í Klængsseli og fella
’þau hugi saman. Hún fer i kaupa-
vinnu að Klængsseli sumarið
1915, er í vist í Reykjavfk vetur-
inn eftir til að öngla saman
aurum en um vorið, 11. júni 1916,
eru þau Einar gefin saman í
hjónaband í Garðhúsum af frí-
kirkjuprestinum sem þá þjónaði
Gaulverjabæjarsókn, séra Runólfi
Runólfssyni. Svaramenn voru
feður brúðhjónanna, Halldór og
Tómas.
Það lýsir Margréti vel að hún
skyldi bjóða börnunum úr Ossa-
bæ til athafnarinnar og veisl-
unnar en þá var oft dauft yfir
heimilinu vegna veikinda móður
þeirra. Margrét hefur alltaf viljað
leyfa börnunum að koma til sín,
þess geta margir minnst. Þegar
brúðkaupssálmarnir voru sungnir
spilaði séra Runki undir á
harmoniku því orgel var ekkert I
garði hans. Á eftir beið ljúffeng
máltfð heima í Klængsseli —
hinir ungu brúðkaupsgestir sem
þá voru muna þessi atvik enn sem
eitt það er varpaði ljóma yfir
bernskuna.
Það hefur sópað að brúðhjón-
unum, Einar hár og herðibreiður,
ljósgullinn yfirlitum, og um
Margréti eru áður sögð lýsingar-
orðin. Einar var hagur á tré og
járn, hafði næmt auga fyrir
skepnum og víkingur til allrar
vinnu. Margrét jafnvíg úti sem
inni. hreinleg í bænum og kunni
til allrar iðju sem tilheyrir vetrar-
vökum.
Halldór í Klængeeli eftirlét
glaður syni sfnum og tengda-
dóttur jörðina og hefur séð að hjá
þessu gervilega fólki væri henni
Framhaid á bls.25.