Morgunblaðið - 18.12.1975, Blaðsíða 25

MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 18. DESEMBER 1975
25
Q Bóndinn og bílstjórinn
Meyvant á Eiði.
□ Jón Birgir Pétursson
skráði.
Q Örn og Örlvgur.
Reykjavlk 1975.
Ein ævisagan enn munu ýms-
ir segja og það að vonum, en ég
kvað þó fljótlega upp þann dóm
við lestur þessarar sögu, að
helzt mætti það að henni finna,
að hún væri óþarflega stutt, svo
efnismikil sem hún er og svo
mörgu og mörgum sem sögu-
maðurinn hefur kynnzt þau
hartnær áttatiu ár, sem hann
hefur lifað og starfað i Reykja-
vík. Sá, sem skráð hefur sög-
una, er og svo vel ritfær, að
verk hans er bæði honum og
sögumanninum til sóma, en
hann hefði gjarnan mátt gefa
sér meira tóm til að sitja yfir
Meyvant og fá hann til að fara
rækilegar út í sumt sem sögu-
legast er af því, sem hann einn
getur gert skil, en hefði að
minnsta kosti haft gildi sem
hressandi frásagnarefni.
Meyvant er fæddur 5. apríl
1894 í Guðnabæ í Selvogi, þar
sem faðir hans var fátækur út-
vegsbóndi. Ur Guðnabæ fluttist
fjölskyldan austur að Sogni í
Ölfusi, en vist hennar þar varð
ekki löng. 1 ágúst 1896 „riðu
yfir Suðurlandsundirlendið
hinir miklu jarðskjálftar," sem
felldu í Árnes- og Rangárvalla-
sýslum 1300 bæjarhús og
skemmdu á þriðja þúsund húsa,
að þvf er menn vita bezt. Þeim
ógnum lýsti með ágætum vel
Ölafur Ólafsson, þá prestur í
Arnarbæli, en síðar kunnastur
sem fríkirkjuprestur i Reykja-
vík. Er lýsing hans á hamförun-
um birt orðrétt í þessari bók.
Foreldrar Meyvants hrökkluð-
ust til Reykjavíkur með börn
sín tvö, Meyvant og Þórönnu
Rósu, sem var heitin eftir
föður-ömmu sinni, dóttur
þeirra Natans Ketilssonar og
skáldkonunnar Vatnsenda-
Rósu. Eftir flutninginn til
Reykjavíkur hefur Meyvant átt
hér heima.
Meyvant segir svo:
„I fátækrabasli okkar kom
sér vel að eiga dugmikia og
ákveðna móður. Dugnaður
hennar og ósérhlífni var ein-
stök. Vitaskuld höfðum við
börnin mun meira samband við
hana en föður okkar, sem var
langtímum fjarri heimilinu til
sjós. Húsmóðurstarfið upp úr
aldamótum var ekkert sældar-
brauð, en liklega var ekki
kvartað eins yfir því hlutskipti
þá og nú á dögum heimiistækj-
anna. Mér er i fersku minni
vatnsburður móður minnar.
Hún hélt með skjólurnar niður
í lindina, sem var við flæðar-
málið, rétt austan við þann
stað, sem Kveldúfshúsin standa
nú við Skúlagötu. Þá bjuggum
Meyvant Slgurðsson
en þokaði þeim fátæku frá sér
og vildi sem minnst með þau
hafa. Þessi framkoma kennar-
ans sárnaði mér mjög. Fór svo,
að ég hreinlega neitaði að mæta
meira i skólanum og þrátt fyrir
að reynt var að fá mig til að láta
af þessari ákvörðun minni varð
mér ekki þokað, — í skólann
vildi ég ekki fara framar."
Tilvitnanirnar í frásögn Mey-
vant ásamt því litla sem ég hef
þar bætt við um sjálfsbjargar
viðleitni hans í bernsku og
æsku, fela 1 sér furðu nákvæma
lýsingu á gerð hans, svo sem
hún birtist í allri bókinni. Hann
hefur haft til að bera mjög
sterkt framtak, ærna hug-
kvæmni og ráðsnilli til bjargar
Hart gegn hörðu
en hjartað gott
við í Arnljótsbæ við Hverfis-
götu þar sem nú er norska
sendiráðið.“
... Seinna getur Meyvant svo
um það strit húsmæðra að bera
hundrað punda kolapoka á bak-
inu frá morgni til kvölds þegar
skip komu með kolafarm. En i
framhaldi af því, sem áður er
til vitnað orðrétt, segir hann:
„Lífsbaráttan var hörð, og í
henni urðu allir að taka þátt,
líka börnin. Það var litill tími
til leikja, þeim mun meira að
taka til hendinni við eitthvað,
sem gat fleytt fram lífi fjöl-
skyldunnar. Þannig kynntist ég
ungur, hvernig ég gat bjargað
mér og verið sjálfum mér nógur
um flest.“ Hann lýsir því og
rækilega, hve ráðsnjall hann
var og framtakssamur um að
vinna sér og heimilinu eitthvað
Bókmenntlr
eftir GUÐMUND
G. HAGALÍN
inn. Þá er það frásögnin af
skólagöngu Meyvants: „Skóla-
ganga mín var ekki löng. I tvo
vetur var ég i barnaskóla. Það
var allt mitt nám, utan það ég
gekk í lýðskóla í Bergstaða-
stræti 3 til að læra tungumál.
Þann skóla rak Ásmundur
Gestsson. en skólinn var kennd-
ur við Ásgrím Magnússon. Mér
gekk vel fyrri veturinn í barna-
skóla, mjög vel. Ég var 1 efstu
sætunum. Seinni veturinn fékk
ég nýjan kennara. Þá dundu
ósköpin yfir. Þessi kennari lét
börn ríkra foreldra ganga fyrir,
sér og sinum í hvers konar
vanda og þrengingum, næma
samúð með olnbogabörnum til-
verunnar og þeim, sem grátt
hafa verið leiknir — og verið
fús til að rétta þeim hjálpar-
hönd, svo sem í hans valdi hef-
ur staðið. Ennfremur hefur
hann verið gæddur viðkvæmu
stolti og ósveigjanlegum þráa
gagnvart ójöfnuði og ranglæti.
Sumum mun svo áreiðanlega
virðast að það sé kostuleg þver-
sögn, að hann hefur ávailt verið
hörkusjálfstæðismaður í stjórn-
málum, en nánar að gætt er svo
ekki. Lífsreynsla hans allt frá
bernsku- og æskudögum hefur
mótað í samræmi við eðli hans
þá lífsskoðun, að fyrsta boðorð
hvers og eins til eigin sjálfs-
bjargar sé fyrst og fremst
þetta: Sjálfur leið þú sjálfan
þig, enda væru þá allir sem
einhvers mættu sín skyldir til
að leggja þeim lið, sem hjálpar
væru þurfandi, á hvern hátt
sem það kynni að reynast unnt.
Svo efnismikil sem þessi ævi-
saga er, eru engin tiltök til að
víkja verulega að einstökum
efnisatriðum jafnvel þótt
skemmtileg séu og gætu verkað
sem krydd f þurri og bragðlítilli
ritfregn. I bókinni er ekki
aðeins að finna sögu Meyvants,
heldur fjölmargs þess
merkasta, sem gerzt hefur á
þróunarskeiði Reykjavíkur-
borgar. Margt af því hefur
verið áður um fjallað, en þrátt
fyrir það er þorri þess mjög
fróðlegur, ekki sizt hinum ungu
kynslóðum i borginni og raunar
á landinu öllu. Annars er mest i
söguna að sækja um þróun sam-
göngumála á landi, í borginni
og utan hennar. Meyvant lifði
áratug hestvagna og var öku-
maður sem unglingur á slíkum
farartækjum. meðal annars
lystivögnum góðborgaranna,
var og meðal annars oft og
tiðum ekill séra Ólafs fríkirkju-
prests. Þá var og Meyvant einn
í fararbroddi þeirra, sem óku
hér fyrst bifreiðum, bæði til
mann- og vöruflutninga, og er
urn það efni víða forvitnilega
fjallað i sögunni. Hann lýsir og
vel ýmsum af þeim fjölmörgu
mönnum, sem hann hefur haft
kynni af á lífsleiðinni og þó að
hann hafi stundum lent í
nokkrum útistöðum við suma
þeirra, ann hann þeim sann-
mælis. Einna mest þykir mértil
koma þeirrar myndar, sem
hann bregðurupp af Alexander
prófessor Jóhannessyni, en
Meyvant hafði á seinustu árum
þess ágæta manns, allmikið
saman við hann að sælda. Seg-
ir hann réttilega, að minningu
slíks heiðurs- og heillamanns
hafi ekki verið sá sómi sýndur,
sem vert væri.
Bókin flytur fjölda mynda.
Þær eru prentaðar á mynda-
pappír og skotið sem einni
heild inn á milli annarrar og
þriðju lesmálsarkar.
Bðkmenntlr
eftir JÓHANN
HJÁLMARSSON
□ Tómas Guðmundsson:
□ LÉTTARA HJAL.
□ Inngangsritgerð eftir
Eirfk Hrein
Finnbogason.
□ Forni 1975.
Það er að vissu leyti ihug-
unarefni hve íslenskum Ijöð-
skáldum hefur löngum veitst
auðvelt að tjá sig í óbundnu
máli. Léttara hjal er dæmi um
hve góður prósaisti Tómas Guð-
mundsson er. Eins og nafn
þessarar bókar bendir til má
ætla að í henni sé húmor.
Annað skáld, Steinn Steinarr,
er að sama skapi og Tómas Guð-
mundsson prósaisti og húmor-
isti. En hjá báðum er alvaran
með í ferðum. Steinn er beisk-
ari, háð hans er næstum ban-
vænt, en Tómas gætir hófs. Að
vísu er í Léttara hjali fáeinar
„opinberar aftökur", en sem
betur fer þurftu andstæðingar
Tómasar að vera í meira lagi
gáfaðir til að skilja að þeir
væru dauðir. Þess vegna lifðu
þeir ádeilu skáldsins af.
Léttara hjal nefndust þættir í
gamla Helgafelli (1942—1946),
sem þeir ritstýrðu Tómas Guð-
mundsson og Magnús Ásgeirs-
son. Tómas var höfundur 4>ess-
ara þátta. Utgáfu þeirra nú í
bók tileinkar hann minningu
Magnúsar. Auk þess birtist í
bókinni ritgerð Tómasar um
Magnús. Þessi bók er því ilmur
frá dögum Helgafells, áhrifa-
miklu tímabili íslenskrar
menningarsögu. I inngangsrit-
gerð sinni segir Eiríkur Hreinn
Finnbogason um Helgafell og
ætti að vera óhætt að trúa
honum því að hann talar af
reynslu: „Ritið var vandað,
stórbrotið og óvenjulegt bæði
að efni og yfirbragði. Ritstjór-
arnir tveir voru í fremstu röð
bókmennta- og málsnillinga,
kröfuharðir um vinnubrögð,
við aðra jafnt sem sjálfa sig,
vökulir, hugkvæmir og frjóir.“
Um tíma Helgafells segir Eirík-
ur Hreinn: „Þessi ár voru
undarlega þrúgandi þrátt fyrir
stríðsgróða og örar þjóðfélags-
breytingar. Innilokunar- og ein-
angrunarkennd var sterk,
stöðugar fréttir af stríði og
manndrápum úr næstu löndum
— eins og skotdrunurnar
heyrðust I námunda — og lítið
sem ekkert annað að frétta.“
Með þetta f huga ber nýjum
lesanda að nálgast Léttara hjal
Tómasar. Það, sem fyrst hlýtur
að vekja athygli, er hve öfga-
laus Tómas er. Hann er ein-
Tómas Guémuwdsson
arður, stundum er honum
meira en lítið heitt í hamsi, en
hann gerir sér ljóst að „örlítill
skammtur af græskulausu
skopi getur hjálpað mönnum
ótrúlega mikið til þess að sjá
sjálfa sig í réttu ljósi og réttri
stærð“. Enginn skyldi þó halda
að í Léttara hjali séu saman
komnir einhvers konar grín-
þættir. 1 ítarlegum eftirmála,
Nokkur eftirmálsorð til skýr-
ingar, leiðir Tómas Guðmunds-
son okkur í allan sannleika um
þetta. Hann sér þættina úr
nokkurri fjarlægð, vegur þá og
metur, stundum gagnrýninn i
eigin garð. Hann játar til
dæmis að til séú þeir hlutir i
Léttara hjali, sem veki honum
nokkra blygðun. „Þannig hefði
ég að skaðlausu getað sparað
mér ýmis skopyrði um góðvini
mina,“ segir Tómas.
Ég býst við að mörgum komi
á óvart hve Tómasi er mikið í
mun að beina skeytum sínum
gegn íslenskum nasistum.
Menn hafa ef til vill haldið að
raunverulegur nasismi meðal
íslendinga hafi bara verið þjóð-
saga. Eins og Tómas bendir á í
Eftirmálsorðum voru á Islandi
margir ágætir lýðræðissinnar,
sem veigruðu sér lengi við að
fordæma nasismann. Tómas er
ekki í þessum þáttum jafn
ákafur baráttumaður gegn
kommúnisma og nasisma, enda
ætlaði hann Léttara hjali það
hlutverk að vega ofurlítið upp á
móti sefasýki í þjóðfélaginu. En
hann er kommúnistum síður en
svo þægur, samanber skrif hans
um „guðsótta kommúnista". 1
Eftirmálsorðum telur Tómas
sig sælan „að hafa aldrei látið
freistast til að dylja afstöðu
sína til styrjaldaraðiljanna eða
þess stjórnarfars, sem barizt
var um, enda hafði ég vist svip-
aða trú á þúsund ára ríki
Hitlers sem hinu stéttlausa ver-
aldarþjóðfélagi Karls Marx,
sem mér er tjáð, að hafi átt að
standa til loka heimsins, ef ekki
lengur".
Margt er sem betur fer fyrnt,
sem Tómas Guðmundsson fjall-
ar um í Léttara hjali. Þó er
þessi tími einkennilega nærri
fyrir margra hluta sakir. Enn
eru á meðal okkar menn, sem
hikandi eru í afstöðu sinni gegn
sovétvaldinu, keimlíku þeim
nasisma, sem við stærum okkur
af að hafa lagt að velii. Enginn
efast um að þessir menn eru
flestir í eðli sínu lýðræðis-
sinnaðir. Enginn ráðamaður
held ég að treysti sér til að
verja skoðanir Jónasar Jóns-
sonar á listum eða stimpla alla
mótherja sina kommúnista. En
tortryggni í garð listamanna er
þó furðu lifseig eins og Kjar-
valsstaðamálið vitnar um. Hall-
grímskirkja er risin og enginn
fer um hana háðulegum orðum
lengur. Aftur á móti er deilt um
varðveislu gamalla húsa. Um
menningarverðmæti liðins tíma
er Tómas Guðmundsson ómyrk-
ur í máli þegar hann er að
benda Reykvíkingum á nauð-
syn þess að standa vörð um
borgina. Er ekki bókaútgáfan
enn í sama farinu?
Þannig mætti lengi telja það,
sem er skylt og óskylt með
timuni Léttara hjals og okkar
tímum. Happasælla er samt að
líta i bókina sjálfa og lesa sér til
fróðleiks og ánægju. Gildi þess-
arar bókar er ekki fyrst og
fremst falið í þvi að hún sýnir
okkur með óvenju glöggum
hætti inn í liðinn tíma. Mest er
um vert að hún er heimild um
öndvegisskáld. Á blöðum
hennar kynnumst við skáldinu
og manninum betur en á flest-
um öðrum stöðum. Það er brýnt
meðal annars vegna þess að
stundum er okkur sagt að
Tómas Guðmundsson sé aðeins
hlutlaus fegurðardýrkandi.
Hvílík fásinna um skáld, sem
lýsir grundvallarsjónarmiðum
sinum með jafn eftirminni-
legum hætti: „Ég hef alltaf litið
á það sem einhverja mestu
ógæfu, sem nokkurn mann geti
hent, að skorta einurð og kjark
til að kannast við þær skoðanir,
sem koma heim við sann-
færingu hans, og ekki veit ég
heldur dæmi þess, að nokkur
hafi til lengdar harmað það að
hafa reynzt sannfæringu sinni
trúr.“
Ilmur frá dögum Helgafells