Morgunblaðið - 18.12.1975, Blaðsíða 32

MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 18. DESEMBER 1975
32
Þróun og
hugmynd
□ Sigurjón Björnsson:
□ SALARFRÆÐIII.
□ Hlaðbúð 1975.
□ Páll Skúlason:
□ HUGSUN OG VERULEIKI.
Q Brot úr hugmyndasögu.
□ Hlaðbúð 1975'
ÞRÖUNARFERILL mannsins
nefnir Sigurjón Björnsson ann-
an hluta Sálarfræði sinnar.
Efnið er viðamikið, en í inn-
gangi kveðst Sigurjón „leggja
megináherzlu „á að Iýsa þeim
breytingum, sem verða á mann-
inum frá einu æviskeiði til
annars, og leiða í ljós ýmsa
áhrifaþætti breytinganna."
Sigurjón hrekur þá kenningu
,,að þróun staðni á fullorðinsár-
um og síðan taki hnignunar að
gæta. Þó að þetta kunni að
gilda um líkamsþroska manns-
ins, á það ekki við í sálrænum
og félagslegum efnum. Þróun á
sér stað allt til æviloka." Sálar-
fræði fjallar að mestu um
bernsku- og æskuár, fullorðins-
ár eru miður rannsökuð að sögn
Sigurjóns þrátt fyrir mikinn
áhuga í þátt átt á síðustu árum.
Kaflaheiti gefa nokkra hug-
mynd um viðfangsefni Sigurj-
óns Björnssonar að þessu sinni:
Mismunandi viðhorf til þróun-
ar, Áfangar á þróunarferli,
Málþróun, Þróun siðgæðis-
kenndar. Heimildaskrá er löng,
enda leitast Sigurjón einkum
við að skýra frá kenningum
annarra. Margir frægðarmenn
eru kallaðir til vitnis, meðal
þeirra eru Sigmund Freud,
Erik H. Erikson, Jean Piaget,
Lawrence Kohlberg og Noam
Chomsky. Þótt Sálarfræði
Sigurjóns Björnssonar sé fyrst
og fremst kennslubók held ég
að margir, ekki síst foreldrar og
kennarar, geti haft gagn af
henni. Sama er að segja um
fólk, sem hefur áhyggjur af
aldri sínum. Sigurjón hefur
margt að segja því til glöggv-
unar og hughreystingar.
Önnur bók, sem einnig er
kennslubók eða handbók fyrir
námsmann, höfðar ekki síður
til almennra lesenda. Þetta er
Hugsun og veruleiki, sem
höfundurinn Páll Skúlason
kallar brot úr hugmyndasögu.
Það er ánægjulegt að geta
hermt frá því að bókum um
heimspeki fjölgar á íslensku.
Fyrir nokkrum árum kom út
Tilraun um manninn eftir Þor-
stein Gylfason, mikill fjör-
sprettur ungs lærdómsmanns.
Páll Skúlason er mun yfirveg-
aðri höfundur en Þorsteinn
Gylfason, forðast flugeldasýn-
ingar, ástundar heimspekilega
ró eins og ekkert liggi á að ráða
allar gátur.
Páll Skúlason segir að ef til
vill hafi flest okkar orðið fyrir
svipaðri reynslu og þeirri sem
Brynjólfur Jónsson frá Minna-
Núpi lýsir f bók sinni Saga
hugsunar minnar um sjálfan
mig og tilveruna (1912): „Þá er
jeg var kominn svo langt, að jeg
hugsaði með orðum, spurði jeg
sjálfan mig, af hverju það
mundi vera: að jeg var jeg, en
ekki einhver annar: að jeg var
núna, en ekki einhverntíma
áður, og að jeg var hjer, en ekki
einhyerstaðar annarsstaðar."
Eins og Páll Skúlason bendir á
er heimspekisagan „í rauninni
saga þeirrar togstreitu sem
skapast á ýmsum tímum milli
kenninga um heiminn og
spurninga um tilveruna sem
ekki hafa fengið viðunandi
svar.“
Ætlun sína segir Páll Skúla-
son vera „aðeins að víkja að
örfáum atriðum úr þeirri sögu
sem sýnir hvað skýrast óvissu
manna og öryggisleit, hug-
myndasögunni.“ Veigamikill
þáttur bókar Páls fjallar um
lífsskoðun og nauðsyn hennar
með hliðsjón af skoðunum
Brynjólfs Bjarnasonar og
Sigurðar Nordals og kenninga
Hegels, sem eru ítarlega rædd-
ar. En um vanda heimspekinn-
ar til að „skapa alhygð meðal
manna" er Páli Skúlasyni
kunnugt um: „Sem tilraun til
að hugsa veruleikann í heild
sinni er heimspekin barátta
gegn allri stundrung og tvistr-
un. Sem tilraun til að sameina
mannkynið er hún barátta gegn
öllu ofbeldi." Heimspekin er
því síður en svo fræðilegt dek-
ur við allt og ekkert, heldur á
hún sér tilgang. Það virðist mér
Páli Skúlasyni takast að sann-
færa lesandann um.
Nasistarnir enn
Q Francis Clifford:
□ NAZISTl A FLÓTTA.
QSkúli Jensson þýddi.
Q Hörpuútgáfan 1975.
BLAÐAMAÐUR í leit að hátt-
settum SS-foringja í Suður-
Ameríku. Nasistarnir enn.
Óþrjótandi efni jafnt vandaðra
höfunda sem venjulegra
reyfarahöfunda. Spenningur,
átök, makleg málagjöld. Hvað
vilja lesendur meira? Er þetta
ekki tilvalið til afþreyfingar?
Francis Clifford er að mfnum
dómi góður reyfarahöfundur.
Bækur hans eru afþreyingar-
efni án þess að vera ein-
feldntngslegt. Kostur þeirra er
m.a. hraður stíll, sem leyfir
enga útúrdúra. Clifford er til
dæmis ekkert gefinn fyrir það
að vera sífellt að fræða lesand-
ann. Hann snýr sér beint að
efninu. Lesandinn er fljótlega
orðinn þátttakandi í æðislegum
leik og sleppir ekki bókinni
fyrr en henni er lokið. Satt er
það að bækur Cliffords skilja
ekki mikið eftir. En var það
nokkurn tíma markmið hans?
Á frummálinu nefnist Nazisti
á flótta spænska nafninu
Amigo, amigo. Sögusviðið er
Guatemala. Við kynnumst
frumstæðu lffi í afskekktu
byggðarlagi. Þar hefur SS-
foringinn fyrrverandi komið
sér fyrir, stundar lækningar og
er vinsæll. Blaðamaðurinn
gengur hreint til verks. En
þegar hann hefur náð bráðinni
gerast óvæntir atburðir. Stiga-
menn taka sem gísla SS-
foringjann, innfædda sambýlis-
konu hans og blaðamanninn.
Blaðamaðurinn kynnist
klókindum SS-foringjans, sem
hefur gert sínar ráðstafanir
þegar hann sá hvert stefndi.
Aberandi einkenni stíls
Francis Cliffords eru hin
mörgu samtöl, sem stundum ná
yfir margar síður. Þessi samtöl
detta ekki út úr atburðarásinni
eins og stundum vill verða f
reyfurum, heldur eru þau
ómissandi þáttur. Mikið er af
spænskum orðum og jafnvel
heilum setningum. Hugsanlega
er þetta til trafala fyrir
lesanda, sem ekki kann
spænsku. Þó held ég að spænsk-
an skýri sig að mestu sjálf f
textanum. Lesandinn getur
með dálitlu ímyndunarafli
(sem reyfaralesendur þurfa
líka að hafa) áttað sig á merk-
ingu orðanna.
Svo vikið sé að þýðingu Skúla
Jenssonar er hún betri en
þýðingin á Njósnara í netinu
eftir sama höfund f fyrra.
Þegar Skúli vandar sig getur
hann náð prýðilegum árangn.
Það er algjör misskilningur að
litlar kröfur eigi að gera til
þýðinga afþreyingarbóka.
Sigurjón Björnsson
Páll Skðlason
Bðkmenntlr
eftir JÓHANN
HJÁLMARSSON
Norrœni andinn
Grímur Thomsen: ÍS-
LENZKAR BÓKMENNTIR OG
HEIMSSKOÐUN. Andrés
Björnsson þýddi og gaf út.
Bókaútgáfa Menningarsjóðs
1975.
ÍSLENZKAR bókmenntir og
heimsskoðun er ein þeirra fáu
bóka á jólamarkaði, sem opnuð
er með mikilli eftirvæntingu.
Ritgerðir og ræður eftir Grfm
Thomsen f umsjá Andrésar
Björnssonar og með formála
eftir hann er bók, sem enginn
áhugamaður um íslenskar bók-
menntir að fornu og nýju getur
látið fara fram hjá sér. Þetta
hljómar kannski eins og auglýs-
ing. En að þessu sinni hafa
þessi orð við rök að styðjast.
Efni bókarinnar er frumsam-
ið á dönsku og birt í þýðingu
Andrésar Björnssonar. Eins og
kunnugt er komst Grímur
Thomsen til metorða í Dan-
mörku þrátt fyrir áhyggjur
móður hans af hinum gust-
mikla syni. Hann kynntist
skáldum og lærdómsmönnum
og á honum var tekið mark eins
og Andrés Björnsson lýsir í for-
málanum. Blöðin fóru um hann
lofsamlegum orðum og til stóð
að hann semdi íslenska bók-
menntasögu á dönsku þótt ekki
yrði úr því. En drög þessarar
bókmenntasögu er að finna i
Islenzkar bókmenntir og heims-
skoðun. Nokkuð lýta bókina
þrálátar endurtekningar Gríms
vegna þess að hann fjallar yfir-
leitt um sama efni og skoðanir
hans haggast ekki, en hjá þessu
verður ekki komist nema um-
skrifa bókina.
Metnaður fyrir Islands hönd
og íslenskra bókmennta er ein-
kenni á málflutningi Gríms.
Hann er að ræða við erlenda
menn um Island. I fyrirlestrin-
um Um stöðu Islands í Skandi-
navfu einkum með tilliti til bók-
Grfmur Thumsen
Andrés Björnsson
mennta segir hann til dæmis
um uppruna Islendinga: „Ekki
var það svo, sem stundum vill
verða, að þangað kæmi afhrak-
ið eða óharðnaðasti hlutinn af
þjóðum Skandinavíu, öðru nær.
Hér var ekki aðeins um að ræða
kjarna hinna gömlu Skandi-
nava, hrausta Norðmenn, held-
ur og hina djörfustu þeirra,
sjálfan blómann af frjáls-
huguðustu, ríkustu og óháðustu
mönnum Rogalands og Þrænda-
laga, sem leituðu í fjarlægð til
Islands undan harðstjórn
Haralds hárfagra“. Það eru hin-
ir útvöldu, sem Grfmur er að
tala um og öll ræða hans um
Island og íslenska menningu
mótast af þessu viðhorfi. Ef
okkur þykir það gagnrýnilaust
ættum við að hafa í huga tíma
Gríms og hans eigin skáldskap.
Honum var það að minnsta
kosti mikilvægt að sanna fyrir
sjálfum sér að til nokkurs væri
að vinna að yrkja á islensku.
I ritgerðinni Sérkenni ís-
lenzkra bókmennta er fróðleg-
ur samanburður á grískri og
íslenskri menningu. Að dómi
Gríms er það „ekki aðeins
ástríðan í hæglátu þolgæði
sínu, ekki heldur kyrrlát gníst-
andi vonzka, sem skilur
norrænan og suðrænan anda,
það er miklu fremur óbifandi
viljafesta, sem æðir ekki né
ólmast með ofsa náttúruaflsins,
heldur lægir sífellt ofsann og
sígur hann í sig, lætur hann
jafnt og þétt knýja innstu drif-
fjöður ákvörðunarinnar, sem
hæfilegt væri að nefna
kyrrleiksástríðu“. Um þessa
kvrrleiksástrfðu fjallar Grímur
aftur og aftur, styður mál sitt
með dæmum úr bókmenntum
og mannlífi. Hann dregur fram
kosti norræns anda í því skyni
að hvetja Skandinava að leita
„til þess tungumáls, sem sér-
staklega er skuggsjá anda
þeirra“. Skandinavísk skáld,
sem að hans mati eru trú sér-
kennum norræns skáldskapar,
eru Oehlenschláger í Dan-
mörku, Tegnér í Svíþjóð, Wel-
haven í Noregi.
En það eru ekki aðeins tengsl
og mótsagnir grísks og islensks
skáldskapar, sem Grfmi er í
mun að sýna. Indverskur og
arabískur skáldskapur kemur
einnig við sögu. Meðal þess,
sem ég býst við að vekja muni
Framhald á bls. 38
Stakan og tímans tönn
VÍSNASAFNIÐ III.
Sigurður Jðnsson frá
Haukagili tók saman. Ið-
unn 1975.
Einkunnarorð Vfsnasafnsins
eru sótt til Sveins Hannessonar
frá Elivogum:
Flest þó moli timans tönn
trausta boli hylji,
stakan þolir frost og fönn
flóðaskol og bylji.
Við höfum heyrt margar vís-
ur af þessu tagi. Skáld stökunn-
ar óttast aðlist þeirrasé ekki
Iengur f hávegum höfð og glati-
gildi sínu. Þess vegna kveða
þeir í sjálfa sig og aðra kjark.
Að þeirra dómi er mikilvægt að
stakan falli ekki í gleymsku.
Vísnasöfn Sigurðar Jónsson-
ar frá Haukagili, þrjú eru kom-
in út, sanna að engin ástæða er
til að örvænta. Hagmælt fólk er
enn á meðal okkar. Vísurnar
eru að minnsta kosti iðkun
máls, ögun hugsunar. Þegar
best lætur skáldskapur. Aftur á
móti held ég að leitun sé á vel
hagmæltu ungu fólki. Um end-
urnýjun vísunnar er víst ekki
Sigurður Jónsson frá Haukagili
að ræða. Hún verður áfram inn-
an hins hefðbundna ramma.
Ég er einn þeirra, sem hafa
ánægju af að blaða í Vfsnasöfn-
um Sigurðar Jónssonar frá
Haukagili. Þótt allt sé ekki gull-
vægt í þeim eru þau skemmti-
leg heimild um lausavísuna.
Sigurður „beitir vfða veiðiklón-
um“ eins og Sigurður Snorra-
son bóndi á Gilsbakka í Hvftár-
síðu yrkir um hann. Hann er
auk þess smekkvís, vandar val
sitt eftir föngum, er góður leið-
sögumaður vísnanna. Það er dá-
lftið áberandi í þessu nýja safni
að hann skýtur inn vísum eftir
kunn skáld til þess að auka
reisn safnsins: Guðmund Böðv-
arsson, Guðmund Friðjónsson,
Jakob Thorarensen, Jóhann
Sigurjónsson, Jóhannes úr
Kötlum, Jón úr Vör, Sigurð
Breiðfjörð, Stefán frá Hvítadal,
Steingrím Thorsteinsson, Stein
Steinarr, Stephan G. Stephans-
son og Þorstein frá Hamri svo
nokkir séu nefndir. Meðal af-
kastamestu vísnaskálda safns-
ins eru Egill Jónasson, Karl
Kristjánsson, Páll H. Jónsson,
Rósberg G. Snædal og Stein-
grímur Baldvinsson.
En það eru ekki eingöngu
hinir frægu (skáld og hagyrð-
ingar), sem kunna list stökunn-
ar. Hér læt ég standa að lokum
vfsu eftir Guðrúnu Auðunsdótt-
ur húsfreyju í Stórumörk:
1 æsku minni ól ég djúpa þrá
eins og blómið kyrrt á sinni rót.
Aldrei var mér greitt
við Galtará,
en garpur bar mig
yfir Markarfljót.