Morgunblaðið - 16.05.1976, Blaðsíða 10

10
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 16. MAÍ 1976
„Sjálfsmynd"
(iömul andlitsm.vnd, sem
telst mjös óvenjuleg frá
hálfu Jóns Stefánssonar.
„Húmensk stúlka" máluð
1918. Myndir Jóns
Stefánssonar af nöktum
módelum eru mjög sér-
stæóur kapítuli
íslenzkrar m.vndlistar.
Málverk af Baulu.
Myndlist
eftir BRAGA
ÁSGEIRSSON
„Regnboginn". Þetta er
ein af örfáum myndum
þar sem fram koma
greinileg áhrif frá
kennara Jóns í París,
fauvistanum Henri
Matisse.
Lislasafn Islands hefur lagt
tvo sali sína undir málverk þau
er það festi kaup á úr dánarbúi
frú Ernu Grundt Stefánsson,
ekkju Jóns Stefánssonar, en
hún lést í desember árið 1970.
Frúin átti mikið op gott safn
málverka eftir Jón áóur en þau
giftust og þar á meðal nokkur
öndvegisverk hans, og vart
mun það safn hafa minnkað
þau árin sem þau voru gift.
Erna fluttist til Danmerkur
eftir lát manns síns árið 1962 og
lifði hann þannig í 8 ár, en
hafði áður ráðstafað hluta
þeirra málverka, er hann lét
eftir sig, til nánustu ættingja
hans hér heima. Ég varpaði
fram þeirri spurningu, er ég
minntist frúarinnar lítillega
hér í blaðinu á sínum tíma,
hver yrðu örlög þessa safns
hennar, og taldi það skyldu ís-
lendinga, að vera hér vel á
verði og sitja um hverja þá
mynd þess, er á markaðinn
bærist. Jón var ekki afkasta-
mikill málari með því að hann
þrautvann hverja mynd áður
en hann lét hana frá sér fara,
og mun hann ósjaldan hafa
málað yfir myndir eða jafnvel
ónýtt þær, ef þær stóðust ekki
óvægan sjálfsrýni hans.
Það er vel að forráðamenn
listasafnsins skuli hafa haldið
vöku sinni og falað þessar
myndir af eftirlifandi ættingj-
úm frú Ernu í Danmörku, því
að hér er um ómetanlegan fjár-
sjóð að ræða fyrir íslenzka
myndiist, og hefði verið mikill
skaði ef þær hefðu dreifst á
danskan markað.
Hér er um að ræða myndir
frá ýmsum tímabilum á listferli
Jóns, eða allt frá myndinni
„Rúmensk stúlka“, sem máluð
var 1918, og til mynda er enn
voru á trönum hans er hann
lést. Fyrrnefnd mynd ásamt
sjálfsmynd hans frá 1937 eru
tvímælalaust öndvegisverk á
ferli Jóns og tel ég að safnið
hafi hér gert mjög hagstæð
kaup, — sennilega ein þau
bestu í sögu þess, með þvf að
einungis þessar tvær myndir
hefðu að mínu mati réttlætt
heildarfjárútlát safnsins vegna
myndakaupanna.
Telja má að nokkrar mynd-
anna séu ekki fullgerðar, en i
þær allar hefur hann unnið
mikið og gefa þær mikilsverðar
upplýsingar um ' vinnubrögð
listamannsins. 1 þessu samsafni
eru einnig nokkrar myndir er
kynna óvæntar hliðar Jóns þar
sem kenna má áhrif frá ýmsum
dönskum samtíðarmönnum
hans. Draga má þá ályktun af
þeim myndum, að Jón hafi á
stundum hvílt sig á hinum
stranga óvægna myndstíl, sem
hann hafði tileinkað sér og er
kunnastur fyrir, og þá leitað á
náðir frjálslegri vinnubragða.
Menn hafa gjarnan slegið því
fram í ræðu og riti. að Jón
Stefánsson hafi ekki vérið list-
málari að upplagi, ekki lista-
maður af guðs náð, — að hann
hafi frekar málað með heila en
hjarta. Ég tel að hér sé um
mjög hæpinn framslátt að ræða
með því að andi og efni eru
tengd órofa böndum í tilorðn-
ingu listaverks, og að listaverk
hlýtur í senn að vera árangur
togstreitu og þjálfaðs jafnvægis
milli þessa þátta mannsins. Það
er ekki síður heili á bak við hin
umbúðalausu „spontant"
vinnubrögð en hjarta á bak við
þau vinnubrögð, er einkennast
af rökvísi og andlegum átökum.
Umbúðalaus vinnubrögð án
„sálar" verða grunnfærin og
yfirborðskennd, og rökvís
vinnubrögð án hjarta verða
ófrjó. — Heitt hjarta og svip-
mikil andleg reisn eru einmitt
aðal bestu mynda Jóns Stefáns-
sonar, — við verðum vör við
einhvern innri kraft er geislar
frá þeim verkum og eitt besta
dæmi um það er hin þokkafulla
mynd „Rúmensk stúlka“, sem
þrátt fyrir stranga uppbygg-
ingu og úrvinnslu formanna út-
frá frumformum kúlu og
sívalnings, hefur einhvern
óskýranlegan viðkvæman innri
svip er grípur skoðandann.
Áhorfandinn skynjar, að á bak
við þessi ströngu form er lif-
andi hold og heitt blóð ungrar
stúlku á gelgjuskeiði.
Annað mál er það, að lista*
menn vinna sér viðfangsefnin
mismunandi erfitt og nálgast
þau frá ólíkum hliðum, en það
hlýtur að skoðast harla
grunnrist að fullyrða, að sá sé
öðrum meiri að gerð, sem full-
gert getur fleiri myndir á
afmörkuðum tíma. Þeim, sem
af mestri aðdáun lýsa því, að
Kjarval málaði eitt sinn ellefu
myndir á Þingvöllum á einum
degi, skal bent á að meistari
Vermeer mun hafa málað inn-
an við fjóra tugi mynda á öllum
sínum ferli, og ekki var mikil-
mennið Leonardo da Vinci af-
kastamikill í myndverkinu, og
voru þeir þó báðir vissulega
listamenn af guðs náð.
Ég átti því láni að fagna að
mega telja Jón Stefánsson til
minna eínlægustu vina hin síð-
ari ár æfi hans, og ég kom þá
oft á heimili þeirra Ernu að
Bredegade 10 í Kaupmanna-
höfn, og vinnustofu listamanns-
ins á Store Kongerisgade. Þá
voru tíðir fundir okkar á heim-
ili hans að Bergstaðastræti 74,
og flestar myndirnar á sýning-
unni eru gamlir kunningjar
mínir frá þessum minnisstæðu
samfundum.
Mér kom það mjög á óvart í
fyrstu hve þessi strangi og
óvægni málari var hlýr og op-
inn í viðmóti og talaði mikið um
„sjarma" í málverkinu. —
„Mynd á að vera mettuð og
sterk heild, en þó lifandi og
létt, — fullkominn fastbyggður
heimur, sem maður finnur og
kannast við af sálu og likama,
— á Sama hátt og mann innst
inni dreymir um alheiminn í
fullkominni byggingu — guðs-
dýrkun i litum og formi.“ —
„Maður getur gert sterka mynd
með „brutalitet", en maður
getur lfka gert hana með l’art
og það er betra, — Það þarf
næmleik og tilfinningu til að
gera þessi ströngu form lifandi
og viberandi — annars verða
þau fátæk og skematísk."
Jón ræddi einnig mikið um
tilfinningar samtimans sem
hann vék að festu í myndbygg-
ingu, minntist hann þá jafnan á
lífrænt innra samhengi. Slík
umsögn hans er hér dæmigerð:
„Þessi maður (Sigurd Schultz),
sem hefur með Thorvaldsens-
safnið að gera, hélt andríkan
fyrirlestur um nútímalist, en
mér fannst þó vanta alla tilfinn-
ingu í orð hans, það var eins og
þetta kæmi bara allt frá vörum
hans án innra samhengis.”
Þá var Jón mjög hrifinn af
þvísem hann nefndi „artistíska
kennd" í málverkinu, og taldi
t.d. Kjarval mesta artista i ís-
lenzku málverki.
Jón Stefánsson var nafntog-
aður fyrir gáfur, andlegt at-
gerfi, frábæra rökvísi og sam-
ræðulist, og bar hann i því efni
höfuð og herðar yfir flesta sam-
tíðarmenn sína í málarastétt,
en hér fór einnig maður ríkra
lífskennda, — opinn fyrir sam-
tíð sinni og sá er hafnaði engu
því i lífi sinu er lífsgleði gat
veitt á veraldarvísu. Það var
ekki einasta broddur í tilsvör-
um hans og ályktunum heldur
gat hann komið manni gjörsam-
lega á óvart með notkun óhefl-
aðs talsmáta en gerði það vel að
merkja með l’art.
Hjá slíkum slær auðugt
hjarta en sjaldgæft mun að
slíkt klæðist svo ströngum bún-
ingi sem hér kemur fram, og
einnig er það sjaldgæft að
skynja slíka andlega reisn að
baki og þá, sem prýðir bestu
myndir meistara Jóns Stefáns-
sonar.
Ber að þakka Listasafni ís-
lands fyrir ræktarsemi þess við
þennan ágæta listamann, sem
þó er á engan hátt umfram
verðleika. Dýrmæt eign er
einnig pallett Jóns, og ætti að
vera mörgum málaranum til
nokkurs lærdóms, og listfræð-
ingum rannsóknarefni.