Morgunblaðið - 04.01.1977, Side 12

12
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 4. JANUAR 1977
Góðir áheyrendur.
Um áramót eru menn oft á það minntir að þau séu
tlmi reikningsskila. Þá gera menn upp ársreikninga
sína og margir reyna að gera upp hug sinn um höpp og
slys liðins árs og vonast til að geta dregið af slíku
lærdóma sem að gagni mega koma á þvi ári sem I hönd
fer. Og menn spyrja spurninga: Hvernig er ég staddur
með líf mitt á þessum tfmamótum? Og land mitt og þjóð,
spyrja aðrir, þetta samfélag sem eg er borinn til,
hvernig er það á vegi statt? Eða mannkynið allt ? Hvað
mun veröldin vilja, hún veltist um svo fast, kvað
Skáld-Sveinn forðum, einn af mörgum gagnrýnendum
aldarfarsins, sem ævinlega rísa upp öðru hverju og
hrópa vei vei.
Slíkar og þvllíka spurningar eru varla til þess fallnar
að gera mönnum létt I skapi. Margir vitrir menn eru
uggandi um framtlð mannkynsins. Því veldur marg t og
þó ekki slst hið mikla djúp milli örbirgðar og ofgnóttar,
þjáningar milljóna manna í fátæktarheiminum annars
vegar, en hins vegar vígbúnaður rlkra og voldugra
þjóða, svo ofboðslegur að nær yfirgengur mannlegan
skilning. Hingað kom fyrir skemmstu merkur maður
sem fékk friðaverðlaun Nóbels 1974. I ræðu við það
tækifæri sagði hann að þá væru til I heiminum kjarna-
vopn sem nægðu til að tortíma öllu llfi á jörðinni
tuttugu sinnum. Ekki hefur sá ófögnuður minnkað
síðan, og ekki var þessi reyndi og ábyrgi maður trúaður
á að þessi dómsdagsvopn, sem hann svo kallar, mundu
kyrr liggja og ónotuð um aldur og ævi.
Hvaða andsvar er til við slíkum firnum og ódæmum?
Hvað getum vér íslendingar sagt eða gert, fámenn þjóð
og lítils megnug? Andspænis neyð og þjáningum manna
I öðrum heimshlutum sæmir oss það eitt að hlýða kalli
til liðs við málstað réttlætisins með virkri hjálp eftir
getu vorri og með atkvæði voru á alþjóðavettvangi. A
sama hátt getum vér léð atfylgi vort hverri tillögu sem
fram er borin með friði og gegn stríði. En viðbrögðin við
þeim röddum sem spá mannkyninu dauða eru einfald-
lega þau að búa sig af kappi undir líf, svo þversagnar-
kennt sem það kann að hljóma. Það er eigi að síður
samkvæmt heilbrigðu mannlegu eðli. Nýjársdagur er
hátlðisdagur og bendir fram á veg, dagur gleði og vonar.
Vér munum á þessum nýjarsdegi gleðjast við góðar
minningar liðins árs og hugsa með vongleði til þess sem
nú gengur I garð. Vér eigum enn sem fyrri verk að
vinna, mark að keppa að. Vér munum heilsa ári með
bjartsýni en hafna bölmóði, fagna þvl sem unnist hefur
og I hag gengið og taka síðan til óspilltrá málanna við
það sem er hálfgert, vangert eða ógert.
Ekki má það gleymast I ærustu daganna að árið 1976
var sigurár, nýtt ártal handa íslenskri skólaæsku að
leggja á minnið, eins og árið sem verslunaránauð ver
létt af þjóðinni eða þegar landið fékk heimastjórn eða
þegar Islendingar urðu fullvalda þjóð. Það mun verða
kallað árið sem vér fengum óskoruð yfirráð yfir fiski-
miðunum á landgrunninu. Þeir Islenskir varðskipa-
menn, sem horfðu á bresku siglutoppana hverfa við
hafsbrún hinn fyrsta desember síðastliðinn, urðu vitni
að miklu sögulegu sjónarspili. Engir voru betur að því
komnir en þeir, þvf að þætti landhelgisgæslunnar I
þessu íslenska þrjátfu ára stríði eða vel það verður með
hófsamlegum orðum svo lýst að hann hafi verið með
sæmd og prýði, Einu sinni var orðið sægarpur meira
notað I máli voru en verið hefur um sinn. Nú er tfmi til
að bera sér þetta gamla orð I munn, þegar fslenskum
landhelgisgæslumönnum eru færðar skyldugar þakkir,
án þess þó að því sé gleymt að fleira þarf en góða
sjómenn til að vinna fslenskt þorskastríð. Fleiri en þeir
hafa þurft að sigla krappann sjó og stýra milli skers og
báru I baráttu íslendinga fyrir þeim sigri sem vér
hrósum, enda skal nú öllum þakkað, sem traustir stóðu
hver á sfnum rétta stað, bæði á sjó og landi.
„Föðurland voru hálft er hafið / helgað margri feðra
dáð / þangað lífsbjörg þjóðin sótti / þar mun verða
stríðið háð,“ kvað .Jón Magnússon fyrir löngu, þetta
hljómar næstum þvl eins og spásögn nú þegar atburðir
síðustu ára eru hafðir I huga. Llklega hefur þó skáldið
verið að hugsa um lífsstrfðið, hina aldalöngu og ævar-
andi nauðsyn íslendinga að sækja björg slna I greipar
harðskeyttra náttúruafla. Nú er vonandi svo komið að
sjósókn á íslenskum fiskimiðum þurfi aldrei framar að
jafna við stríð I einum eða neinum skilningi. Nú er ekki
stríð fyrir höndum, heldur fyrirhyggjusöm ráðs-
mennska, ráðdeildarsöm nýting bjargræðislindanna I
hinni nýju fiskveiðilögsögu. Engum hefur dulist hve
heilladrjúgan þátt fslenskir vísindamenn á sviði fiski-
fræði og haffræði hafa átt I öllum málflutningi vorum á
undanförnum árum. Það er starfi þeirra að þakka
hversu ört skilningur manna á háska rányrkjunnar
hefur vaxið á allra sfðustu tfð, svo og hvað gera þarf til
að bægja voðanum frá. Héðan I frá verður að líta á
fslenska fiskveiðilögsögu sem einn stóran akur. I forn-
um sögum er sagt frá akri sem kallaður var Vitaðsgjafi
og var að sögn aldrei ófrær. Nú er að vlsu einnig sagt f
fornum spekimálum að veður ræður akri, og vel má það
vera aó höfuðskepnurnar sjálfar eigi eftir að láta til sfn
taka á einhvern þann hátt sem nútíma vfsindamenn
hafa aldrei séð með eigin augum. En hafi nokkurn tfma
verið til sá akur sem aldrei var ófrær, þá hefur það
verið vegna þess að umönnun hans var f höndum manna
sem af brjóstviti skildu þau lögmál líffræði og vistfræði,
sem nútfmavfsindi reyna nú að fá mannkynið til að
beygja sig fyrir. Hvað sem yfir kann að dynja á hinum
mikla Vitaðsgjafa sjávarins er alveg víst að gæslu hans
verður hagað f samræmi við fyrirsögn vfsindamanna.
Með því eina móti verður hann, ef ekki sffrær, þá að
minnsta kosti eins frær og verða má á hverri tíð.
Oft er þess getið með nokkru stolti að frumkvæði
Islendinga virðist hafa flýtt fyrir þeirri þróun sem nú
„Nýtt ár-
tal handa
íslenzkri
skólaœsku
að leggja
á minnið ”
er fram komin f hafréttarmálum. Ekkert mælir því f
gegn að á sama hátt getum vér undir leiðsögn íslenskra
fiskifræðinga orðið öðrum til fyrirmyndar um fisk-
vernd, forustumenn um að vernda og ávaxta eitt af
matforðabúrum veraldar. Slfkt væri f þágu sjálfra vor,
en einnig má lfta það f heimsljósi. Hungursneyð rfkir
víða f heimi og fer sfst minnkandi. Matvælaframleiðsla
ætti að vera talinn göfugur atvinnuvegur. Þegar vér
skoðum hug vorn f hreinskilni hljótum vér að viður-
kenna að vér leggjum of lítið fram af gnægtum vorum
til líknar og hjálpar hrjáðu fólki í örbirgðarheiminum.
En þótt hvorki sé að þakka dyggð né hugsjón af vorri
hálfu, megum vér hrósa því happi að þurfa ekfci að lifa á
að framleiða neitt sem til drápstækja heyrir, vopn eða
eitur, ekkert sem gerir veröldina verri en hún þó er.
Það lætur að lfkum að oss er þetta umræðuefni
hugleikið um þessar mundir. „Föðurland vort hálft er
hafið.“ En að fleira er að hyggja og að fleiru er hugað
sem betur fer og kappsamlega unnið að verkefnum sem
til framtfðar horfa. Margs þarf búið við enn sem fyrri,
6g ég leyfði mér að segja að vér hefðum mark að keppa
að. I áramótaávarpi klykkti ég eitt sinn út með því að
vitna til orða Guðmundar heitins Finnbogasonar', sem
hann ritaði fyrir meira en hálfri öld. Sum orð þola að
vitnað sé til þeirra hvað eftir annað: „Markmið vort
verður að vera það,“ sagði dr. Guðmundur, „að þjóðin
eflist sem best af landinu og landið af þjóðinni, en
menningin af hvoru tveggja." Þessi gömlu orð verða
naumast betur úr garði gerð sem einkunnarorá. Mark-
orðin þrjú, land, þjóð og menning, eru að vísu slík að
milli þeirra liggja ótal þræðir sem tæplega verða
sundur raktir. En hér er verað að tala um grunnmúrinn
sem líf vort byggist á, og svo það hús sem á grunninum
skal standa, menningu þjóðarinnar.
Vera má að sá.andans og hugsjónanna maður kénnd-
ur við aldamót sem færði fyrrgreind orð f búning hafi
haft það í huga að þjóðin skyldi eflast við tign og fegurð
landsins, sækja andlegan og siðferðilegan styrk f mikil-
fenglega náttúru þess, eld þess og ís, hörku þess og
milda og vilja til sjálfstæðis og sjálfsbjargar í þær
minningar sem það geymir um gengnar kynslóðir feðra
og mæðra. Sá sannleakur er enn f góðu gildi. En f
orðunum felst einnig það sem nú er prédikað dögum
oftar og ég hef sjálfur sagt f þessari andrá: að oss beri
skylda og nauðsyn til að sýna landinu og hafinu sem er
hluti þess fulla nærgætni, standa vörð um hreinleik
þess, efla lífsmögn þess og græða gömul sár þess, þvf að
til landsins sækjum vér daglegt brauð vort, f gögn þess
og gæði sem ætfð var kallað svo áður fyrr en nú
auðlindir að erlendri fyrirmynd sem vel er viðhlítandi.
Andans maðurinn var einnig manna skyggnastur á gildi
verkvitsins, á kunnáttu til verka skynsamlegra vinnu-
bragða. Þá ber oss aftur að sama garði og fyrr. Auðlind-
ir landsins verða ekki nýttar til eflingar þvf fólki sem
byggir það nema með ráðsmennsku sem tekur mið af
vfsindalegri rannsókn. Án þess er f rauninni ekki um
neitt verksvit f nútfma skilningi að ræða. Og þá er það
gleðiefni að vér eigum þegar á að skipa hópi ágætra
vfsindamanna sem kanna afl og eðli landsins á sinn hátt
eins og líffræðingarnir rannsaka leyndardóma hafsins.
Á komandi ári og árum munum vér sjá æ betur að
ekkert má til spara um menntun og skilyrði þeirra
vísinda- og fræðimanna á öllum sviðum þjóðlffsins, sem
eiga að hafa verksvit fyrir þjóðinni til eflingar landinu
og um leið henni sjálfri.
Upp af samverkandi eflingu lands og þjóðar á menn-
ingin að rísa. En menning er margrætt hugtak og þetta
orð er þvf varhugavert og oft misnotað, bæði viljandi og
óviljandi. Ég kom f sumar í nokkur kauptún og sjávar-
pláss og sá að víðast hvar var búið að malbika eða
olfubera margar götur sem ég þekkti fyrrum sem forar-
vilpur og aumustu torfæruvegi f samanlögðu vegakerfi
landsins, þarna hafði þá gerst eins konar menningar-
bylting, aldahvörf í umhverfis- og umgengnismenningu.
Og þessu fylgdu aðrir glaðir og hýrlegir drættir f
svipmóti þessara staða, sjálfstraust og vongleði að ég
hygg, vongleði vaxandi staða, þar sem æskan vill setjast
að á feðraslóðum og fara hvergi. Þetta og annað eins má
sannarlega kalla menningarauka. Ég er viss um að
Guðmundur Finnbogason hefði verið fljótur að sjá
sambandið milli malbiks og menningar, þó má vera að
hann hafi í orðum sínum einkum átt við það sem kallað
er æðri menning, vísindi, listir og bókmenntir, varð-
veislu og ávöxtun menningararfsins. Hér er vfst efni f
langa ræðu, en í stuttu máli sagt mætti svo virðast að f
þessum efnum sé haldið sæmilega I horfinu. Áhugi á
myndlist og tónlist virðist greinilega vera vaxandi hér á
lándi og þessar listir eru orðnar miklu snarari þáttur í
þjóðlífinu en var fyrir skemmstu. Og áhugi á bókmennt-
um eða að minnsta kosti bókum er samur við sig vor á
meðal. Sagt er að út hafi komið um 300 bækur fyrir
sfðastliðin jól. Það segir að vfsu ekki aðra sögu en þá að
bókafýsn fslendinga er með eindæmum. En sem betur
fer eru hér með þessari kynslóð mörg skáld og margir
rithöfundar sem með reisn halda á loft hinu forna
merki. Einn af gleðiviðburðum liðins árs var það að
íslenskur rithöfundur og fslenskt tónskáld voru heiðr-
Framhald á bls. 26