Morgunblaðið - 01.10.1977, Blaðsíða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ. LAUGARDAGUR 1. OKTÖBER 1977
Ólafur Ólafsson
landlæknir
Inngangur
Á ný hafa miklar umræður hafist um manncldis-
mál. Ej> hefi fyljjst með umræðum um manncldismál
allt frá þvi ad NLFt hóf baráttu fyrir aukinni
grænmetisneyslu hér, en sirtan hófst tímabil „fitu-
takmarkana" og nú erum við stödd í upphafi „trefja-
aldar". Ég fagna umræðum, ritgcrðum og fræðslu-
þáttum um manneldi, sem áreiðanicga verða fólki til
fræðslu og heilsubótar, enda gjainan flutt af eld-
heitri sannfæringu.
Allmikið hefur verið rætt um tiðni „menningar-
sjúkdóma" hér á landi. Því hefur verið haldið fram
að tiðni kransæðasjúkdóma hafi aukist hér i öllum
aldurshópum, gagnstætt því er gerst hefur meðal
annarra þjóða og þá gjarnan miðað við Bandaríki
Norður-Ameríku. Jafnvel hefur mátt lesa að tiðni
sykursýki, háþrýstings o.fl. langvinnra sjúkdómá
hérlendis sé nú orðin svipuð og gerist hæst meðal
nágrannaþjóða — enda hafi heilsufarí landans hrak-
að mjög — en heilbrigðisyfirvöld aðhafist lítið til
varnar.
Erindi mitt á ritvöllinn er að draga fram í dagsljós-
ið nokkra pósta úr Heilbrigðisskýrslum íslands og
nágrannalanda er gefa nokkra aðra m.vnd af heilsu-
fari okkar en að framan greinir.
Um skráningu dánarmeina
Dánartíðni vegna langvinnra.sjúkdóma hefur ver-
ið nýtt sem mælistika á heilsufar í ofannefndum
skrifum og því skal farið nokkrum orðum um gildi
skráningar dánarmeina áður en lengra er haldið.
Alþjóðleg skráning dánarmeina hófst árið 1920, en
skráningin hefur verið á höndum Alþjóðaheil-
brigðisstofnunarinnar í Genf frá 1948. Skráningar-
reglur eru endurskoðaðar á 10 ára fresti, en veruleg-
ar breytingar voru gerðar á skráningarreglum 1951
og 1961 en minni lagfæringar árið 1971.
Samanburður á tíðni
dánarmeina milli ára
Af ýmsum ástæðum er erfiðleikum háð að gera
samanburð á dánartíðni einstakra sjúkdómaflokka
milli ára og eru þessar helstar:
1. Verulegar breytingar hafa verið gerðar á skrán-
ingarreglum á 10 ára fresti. Hér skal nefna tvö
dæmi til skýringar.
a. Með gildistöku 6. dánarmeinaskráningarinnar
(6th Revision ICD) árið 1951 fjölgaði mjög skráð-
um hjartasjúkdómum en dauðsföllum af völdum
ellihrumleika (Senilitar) fækkaði að sama skapi
(sjá töflu 1).
Tafla II Árleg tala dáinna vegna kransæðasjúkdóms
meðal 100.000 karla 35—64 ára.
Hjartasjúkdómar Ellihrumleiki
1941 — 1950 .. 109 86
1951 — 1960 .. 171 11
Vitaskuld hækkaði ekki dánartala vegna hjarta-
sjúkdóma um 57% og tala látinna vegna ellihrum-
leika lækkaði ekki um 82% á þessu tímabili. Þessi
sveifla stafaði af breyttum skráningarreglum.
b. Á árunum 1968 — 1971 tók gildi 8. dánarmeina-
skráin (8th Revision ICD).
Ur töflu 2 má lesa þær breytingar er verða á
skráðum kransæðatilfellum við þau skip.ti.
Tafla 2 Árleg tala dáinna vegna kransæðasjúkdóms
meðal 100.000 karla 35—64 ára.
1965 1968 1969
Bandaríkin ..... 407 424* 375
Sviss........... 173 137* 137*
ísland ......... 245 260
(1966—70) (1971*—75)
(*Gildistaka 8. dánarmeinaskrár).
Greinilegt. er að breyttar skráningarreglur hafa
haft marktæk áhrif á skráða tíðni dauðsfalla í
Bandaríkjunum og Sviss til lækkunar. Ekki er mark-
tækur munur á tölum frá tslandi en ljóst má vera að
samanburður milli landa er ýmsum erfiðleikum háð-
ur. Próf. ermeritus Júlíus Sigurjónsson hefur gert
þessu máli rækilega skil. (11, 12). Við gildistöku 7.
dánarmeinaskrár (Bandaríkin 1958 og Island 1961)
voru þó gerðar nokkuð minni breytingar á reglum. í
Bandarikjunum og víðar hefur verið reynt að áætla
breytingar á tíðnitölum er orðið hafa við breytingar
á skráningu.
Við gíldistöku 7. dánarmeinaskrárinnar fækkaði
skráðum dauðsföllum v. kransæðasjúkdóma um 2%
en við gildistöku þeirrar 8. fjölgaði skráðum dauðs-
föllum í fyrstu nokkuð en fækkaði siðan verulega.
Erfitt er þó að meta þessi áhrif til fulls þvi að
greiningarvenjur lækna eru mjög mismunandi.
Meðal þeirra er fást við úrvinnslu á skráníngar-
gögnum er talið hæpið að draga ályktanir af saman-
burði á dánartiðni einstakra sjúkdómsflokka milli
ára, nema sömu skráningarreglum hafi verið fylgt.
Ályktanir af samanburði á dánartiðni milli, t.d.
áranna 1957 — 1975 er þvi vægast sagt hæpnar,
sérstaklega ef mismunurinn er mældur í nokkrum
prósentum. En fleira kemur til, sem veldur því að
samanburður sem nær yfir siðasta 20 ára tímabil er
óraunhæfur, þ.e.
2. Á timabilinu 1960—1970 héldu innreið sina mjög
áhrifarikar greiningaraðferðir við kransæðasjúk-
dóma s.s.
a. Enzymákvörðun (S.O.T., G.P.T. o.fl.)
b. Æðamyndataka (Angiography)
Enginn vafi er á að mun fleiri tilfelli kransæða-
Hér og nú
Þjóðleikhúsið:
TÝNDA TESKEIÐIN
Grályndur gamanleikur
eftir Kjartan Ragnarsson.
Leikmynd og búningar:
Guðrún Svava Svavarsd.
Lýsing. Kristinn Daníelss.
Leikstjóri:
Bríet Héðinsdóttir
Týnda teskeiðin er annað
leikrit Kjartans Ragnarssonar
samið á eftir Saumastofunni en
á undan Blessuðu barnaláni
Efnislega er auðvelt að skilja
þetta, en þegar lístræn vinnu-
brögð eru höfð í huga finnst
manni einhvern veginn að
Týnda teskeiðin sé nýjasta
verkið í Týndu teskeiðinni hef-
ur Kjartan Ragnarsson náð
þeim þroska sem skipar honum
í sveit þeirra íslensku leikrita-
höfunda sem mest er af að
vænta
Týnda teskeiðin kallast ,.grá-
lyndur gamanleikur" Slíkar
skilgreiningar skipta ekki veru-
legu málí, en benda má á að
undir niðri er nóg um alvöru í
leikritinu og stundum er það á
mörkum þess að breytast í
ærslaleik
Kvöldboð hafa löngum vérið
eftirlætisviðfangsefni leikrita-
höfunda. Slík boð eru vel fallin
tíl þess að kynna persónur i
leikriti, sýna áhorfandanum inn
í hugarheim þeirra Kjartan
notfærir sér þetta. Við fáum
fljótt nokkuð glögga mynd af
persónum hans. En ósköp
venjulegt boð með glasagaumi
fyrir matinn tekur óvænta
stefnu. Óvelkominn gestur
verður til þess að skemmtun
breytist í kvalræði Úrvönduer
að ráða Afleiðingar leiks verða
manndráp. Áhorfandi kemst
ekki hjá að setja atburði leikrits-
ins i tengsl við fræg morðmál,
enda segir höfundurinn að
leikurinn gerist hér og nú
Ef til vill hvarflar að einhverj-
um að Kjartan Ragnarsson sé
að gefa vísbendingu um
framda glæpi Það held ég að
sé fráleitt að ætla. En það er
viss ádeilubroddur í lýsingu
hans á því fólki sem óviljandi
verður manni að bana og til-
raunum þess til að hvitþvo sig
Þjóðfélagsaðstaða og peningar
skipta þetta fólk mestu máli, en
mannúðin er aðeins til punts.
Frá gjörðum sínum getur það
aftur á móti ekki flúið í öllum
er eitthvað til sem heitir sam-
viska. Eða eigum við að segja
að niðurstaða Týndu teskeiðar-
innar sé sú að einn glæpur kalli
á fleiri glæpi Hjólið snýst
þegar það á annað borð er
komið af stað.
Hugsanlegum boðskap
Kjartans Ragnarssonar er vert
að gefa gaum þótt einfaldasta
leiðin sé að afgreiða verk hans
sem gaman og ærsl. Gaman-
leikrit þurfa síður en svo að
vera ómerkari heimildir um
samtímavanda en verk sem vís-
vitandi eru samin til að „fletta
ofan af öllu svínaríinu". Dæmin
sanna gildi gamanleiksins við
gerð ádeilukenndrar þjóð-
félagsmyndar.
Pérsónur Týndu teskeiðar-
innar eru trúverðugar, að
minnsta kosti innan ramma
verksins. Begga, konan i
kjallaranum, og Baldi, maður
hennar, eru alþýðuflólk af
þeirri gerð sem Kjartan
Ragnarsson hefur yndi af að
fást við Hjónin Júlla og Aggi
og Bogi og Ásta hafa ekki áður
komið við sögu i leikritagerð
Kjartans og m.a. þess vegna er
ekki lítils um vert hve vel hon-
um tekst gerð þeirra Rúnar,
sonurinn i kjallaranum, og Jóa,
dóttirin á efri hæðinni, eru
ásamt lögreglumanni beint úr
kokkabók Kjartans.
Leikstjórn Bríetar Héðins-
dóttur er örugg Nokkrir veikir
punktar í siðari hluta verksins
verða sennilega fremur að
skrifast á reikning Kjartans en
Bríetar Fyrsti þáttur er af-
burðavel saminn. Siðari hluti
verksins er langdregnari, of
lengi er dvalið við það sem
nægt hefði að gefa i skyn.
Tilhneiging Kjartans til að
semja ærslaleik virðist ætla að
fá yfirhöndina Ádeilukenndir
gamanleikir eru aftur á móti
Kjartani eðlilegastir. En margt i
Týndu teskeiðinni sýnir að
Kjartan gaeti með góðum
árangri samið alvarlegt leikrit
og lætur hann vonandi verða
úr því. í Týndu teskeiðinni er