Morgunblaðið - 01.10.1977, Blaðsíða 24

24
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 1. OKTÓBER 1977
Lagmetisiónadurinn á íslandi — Lagmetisiðnaðurinn á íslandi — Lagmetisiðnaðurinn á íslandi —
Framleiösla lagmetis til út-
flutnings hefur alltaf átt erfitt
uppdráttar hér á landi, og svo er
enn á því herrans ári 1977. Enda
þótt íslenzkur sjávarútvegur hafi
haft yfir að ráða heimsins beztu
hráefnum til framleiðslu á lag-
meti, þá hefur lagmetisiðnaður-
inn íslenzki aidrei getað notað sér
þá aðstöðu fyllilega. Veldur þar
auðvitað mestu að iðngrein þessi
er tiltölulega ný hér á landi, hefst
á árunum 1930—40, en þá var
framleiðsla lagmetis úr fiskafurð-
um þegar orðin rótgróinn og arð-
bær atvinnuvegur hjá okkar
nágranna- og viðskiptaþjóðum.
Hér þurfti þvi hvort tveggja í
senn, að sækja tæknikunnáttu til
erlendra lagmetisverksmiðja og
keppa við þær á þeirra eigin
mörkuðum.
Erlendir lagmetisframleiðend-
ur hafa lengi sótt og sækja enn
mörg sín beztu hráefni hingað til
Islands. Fyrir þessar vörur greiða
þeir jafnan fljótt og vel, og með
það eru íslenzkir útvegsmenn að
sjálfsögðu ánægðir. íslenzkum
lagmetisframleiðendum, févana
og fákunnandi og hafandi litinn
markað, gengur því erfiðlega að
ná þeirri stærð og þeirri sam-
stöðu, að þeir geti boðið þessum
erlendu keppinautum byrginn.
Það skal tekið fram að þegar ég
skrifa hér um íslenzkan lagmetis-
iðnað, þá á ég við þann hluta
hans, sem miðast við útflutning.
Magn þeirra islenzku sjávaraf-
urða, sem henta til framleiðslu
lagmetis, er svo mikið, að lag-
metismarkaðurinn innanlands
hefur þar enga þýðingu. Með
þessu er ekki verið að gera lítið úr
þeirri lagmetisframleiðslu, sem
miðast við íslenzka neytendur. Sú
framleiðsla á fullan rétt á sér, en
hún er allt annars eðlis en út-
flutningsframleiðslan. Þvi getur
það verið varasamt, þegar ein-
stakir framleiðendur, sem aðeins
þekkja lagmetismarkaðinn hér
heima, fara á eigin spýtur að
senda framleiðslu sína til annara
landa, eins og hér hefur margoft
átt sér stað og lítinn árangur bor-
ið. Framleiðsla matvæla fyrir al-
þjóðamarkað er vandasöm. Hún
krefst sérkunnáttu, samtaka og
mikils fjármagns. Þetta hafa þeir
sannreynt, sem hér hafa unnið að
framleiðslu á saltfiski, saltsíld og
freðfiski síðustu 40 árin, en fram-
leiðsla og sala þessara fiskafurða
hefur verið skipulögð í sterkum
sérsamtökum til mikilla hagsbóta
fyrir alla aðila.
Það var sumarið 1972 að Sölu-
stofnun lagmetis var sett á laggir-
nar skv. lögum frá 26/5 sama ár.
Nú skyldi íslenzkum lagmetis-
framleiðendum smalað saman og
þeir studdir til að taka upp fram-
leiðslu- og viðskiptahætti hinna
stærri og þróaðri greina fisk-
iðnaðarins hérlendis. Voru lag-
metisframleiðendur með þessu
nánast þvingaðir til þess að vinna
saman og koma fram á erlendum
markaði sem einn aðili. Sameigin-
leg sölustofnun og markaðsleit,
sameiginlegt vörumerki, sam-
eiginleg innkaup á umbúðum og
ýmsum hráefnum, eigin tækni-
þjónusta og vörueftirlit, endur-
bætur og samræming á fram-
leiðsluaðferðum og framleiðsla
nýrra tegunda af lagmeti. Þetta
voru meginatriðin í framkvæmda-
áætluninni, og þau voru i alla
staði eðlileg ogsjálfsögð.
Ráðstafanir voru einnig gerðar
til styrktar Sölustofnuninni fjár-
hagslega. Tryggður var nokkur
ríkisstyrkur fyrstu árin, og
stofnuninni voru auk þess
fengnar til ráðstöfunar tekjurnar
af útflutningsgjöldum þeim, sem
greidd eru af söltuðum grásleppu-
hrognum og áður runnu í ríkis-
sjóð. Með öllum þessum aðgerð-
um átti nú að vera unnt að hressa
upp á íslenzka lagmetisiðnaðinn.
Nú var honum gefið tækifæri til
þ^ss að sanna sinn tilverurétt.
Ég, sem þessar linur rita, var
þess mjög hvetjandi, að ríkis-
valdið tæki hér í taumana, eins og
gert var árið 1972, og skipulegði
framleiðslu lagmetis og út-
flutning, þar sem framleiðendum
hafði ekki tekizt það sjálfum. Ég
var því einn af þeim bjartsýnu,
þegar Sölustofnun lagmetis hóf
starf sitt.
En það er eins og eitthvað hafi
nú brugðist, lagmetisiðnaðurinn
ætli eftir sem áður ekki að ná sér
upp úr fásinninu. Virðist svo sem
þessi marghrjáða iðngreiri sé að
falla, eða henni sé ætlað að falla,
á því prófi, sem henni var gert að
þreyta fyrir fimm árum siðan.
Framfaraspor
Sölustofnun lagmetis var sett
stjórn og varastjórn. Formaður og
varaformaður matvælaefnafræð-
ingar, þau Guðrún Hallgrímsdótt-
ir og Jóhann Guðmundsson, og
með í stjórninni voru auk þess
tveir reyndustu lagmetisframleið-
endur á Islandi, þeir Kristján
Jónsson, Akureyri, og Tryggvi
Jónsson, Reykjavík. Fram-
kvæmdastjóri var ráðinn ungur
hagfræðingur, dr. Örn Erlends-
son.
Hafizt var handa með myndar-
skap og þeirri trú á málefnið, sem
nauðsynleg er hverju nýju fyrir-
tæki. Sett var upp glæsileg skrif-
stofa, þó mjög við vöxt. En þó að
sviðsetningin væri þarna með
ágætum, þá tókst ekki eins vel til
með hlutverkin. Eigi svo að skilja,
að ekki væri valinn maður i
hverju hlutverki, heldur hitt að
nokkrum nauðsynlegum hlut-
verkum var sleppt. Sviðið fylltist
því af fólki með þekkingu á verzl-
unarviðskiptum og tilheyrandi
bókhaldi og almennum skrifstofu-
störfum, en aftur á móti án kunn-
áttu í framleiðslu eða meðferð
þeirrar vöru, sem fyrirtækið
byggðist á. Vorið 1974 voru starf-
andi á skrifstofunni 15 manns,
þar af aðeins einn með tæknilega
þekkingu á framleiðslu lagmetis.
Markaðsleitin bar þegar nokk-
urn árangur. Náðust auknir sölu-
möguleikar í Japan og i Banda-
ríkjunum, en áður hafði íslenzkt
lagmeti einkum verið selt til
Austur-Evrópu. Fór fram-
kvæmdastjóri sölustofnunarinnar
víða um lönd og bauð nokkrar
valdar tegundir af íslenzku lag-
meti, sem tvímælalaust voru sam-
keppnisfærar um gæði.
Og fleira var gert af dugnaði.
Eitt allra stærsta vandamál lag-
metisiðnaðarins hér á landi hefur
alla tíð verið útvegun umbúða,
einkum dósa. Réttar umbúðir, til-
tækar fyrirvaralitið, hvenær sem
á þarf að halda. Þetta er frumskil-
yrði þess, að hægt sé að vera með
á lagmetismarkaðinum erlendis.
Sölustofnunin tók þegar að vinna
að þessu verkefni. I fyrsta lagi
voru hafin sameiginleg innkaup
umbúða og söfnun nauðsynleg-
ustu birgða. Samtimis var tekið
upp sameiginlegt vörumerki og
samræming á útliti umbúðanna,
og aukin áherzla var lögð á stein-
prentun dósa. Kom árangur þess-
ara aðgerða fljótt fram í fallegri
umbúðum og betri merkingum
vörunnar. I öðru lagi þá tók Sölu-
stofnunin upp nána samvinnu við
Dósagerðina h.f. í Kópavogi og
gerðist meðeigandi þess fyrirtæk-
is í byrjun ársins 1974. Sameigin-
lega áttu svo bæði þessi fyrirtæki
LNURIT II
Stöðnun
eða
stóriðja
eftir dr. Sigurð Pétursson
að njóta fyrirgreiðslu og tækni-
þjónustu Noblikk-Sannem, sem er
vel þekkt stór umbúðaverksmiðja
í Noregi, i nánum tengslum við
erlend fyrirtæki í sömu grein..
Nokkrum islenzkum framleið-
endum, sem lengst höfðu unnið
lagmeti úr sjávarafurðum, hafði
Otflutt lagmtti (1967 - 1976 (1977)
Magn (tonn) og verftniati (kr/$)
Miljónir Meðalgengi Þúsundir
Ar Tonn króna 1 I dollara
1967 694.0 39.1 44.10 886
1968 1204-. 5 59.9 62.10 964
1969 1450.1 123.0 87.90 1399
1970 1233.4 144.7 87.90 1646
1971 1115.9 177.3 87.61 2023
1972 1361.5 229.8 87.37 2630
1973 1751.4 293.5 89.67 3273
1974 1620.8 490.8 99.84 4915
1975 1094.3 465.5 153.63 3030
1976 963.1 599.1 181.91 3293
Jan.- ágúst
1977 613.6 434.8
þegar tekist að gera fáeinar lag-
metistegundir, er jöfnuðust á við
það, sem gott þykir í þeirri grein
erlendis. Má þar nefna gaffalbita,
sildarflök, sjólax, grásleppukaví-
ar, rækjur, þorshrogn, murtu og
síldarsardínur. En erfiðlega gekk
að staðla þessar vörur og bæta við
nýjum tegundum sökum vöntun-
ar bæði á tæknikunnáttu og þekk-
ingu á erlenda markaðnum. Sölu-
stofnunin tók þetta mál að sjálf-
sögðu strax til meðferðar. Árið
1973 var gerður samningur við
Gastronomiske Institut i Dan-
mörku um stöðlun uppskrifta fyr-
ir Sölustofnun lagmetis og þróun
nýrra vörutegunda, en þess konar
þjónustu veitir hin danska stofn-
un lagmetisverksmiðjum bæði
þar i landi og erlendis. Danirnir
gerðu milli 30 og 40 endurbættar
eða nýjar tegundir lagmetis úr
íslenzkum hráefnum. Uppskrift-
unura fylgdu til Sölustofnunar-
innar leiðbeiningar um fram-
leiðslu varanna, ásamt tillögum
um umbúðir o.fl. Vörur þessar
fengu mjög góða dóma hér heima,
sumar þeirra höfðu ekki þekkst
hér áður, og menn gerðust ennþá
bjartsýnni á framtíð íslenzks lag-
metisiðnaðar.
Og nú var eftir að stíga eitt
framfaraspor til viðbótar, en það
var að lagfæra þau mistök, sem
gerð voru í upphafi, þegar hinum
tæknilegu hlutverkum innan
Sölustofnunar lagmetis var ekki
nægur gaumur gefinn. Nú þurfti
að ráða vel menntaða matvæla- og
tæknifræðinga, innlenda eða
erlenda, til þess beinlinis að
kenna lagmetisframleiðendum
grundvallaratriðin i þessari iðn-
grein. Mátti þá um leið fækka
bókhaldshlutverkunum á aðal-
sviði stofnunarinnar, en þau
höfðu alltaf verið of mörg. En
þetta spor var ekki stigið, því mið-
ur.
Ljón á veginum
Það er sérkennandi fyrir utan-
ríkisverzlun okkar Islendinga,
hversu mikið við flytjum út af
hálfunnum fiskafurðum. Mikið af
þessum afurðum fer i erlendar
lagmetisverksmiðjur þar sem þær
eru fullunnar. Söltuð sild fer þar
i alls konar síldarrétti, fryst síld
og fryst hrogn fara þar til niður-
suðu, saltaður upsi i sjólax og
söltuð hrogn í kaviar. Þessar hálf-
unnu fiskafurðir fást hvergi betri
en frá Islandi, enda hafa Islend-
ingar langa reynslu í framleiðslu
þeirra. Þær er einnig auðvelt að
selja fyrir gott verð. Þvi er það, að
margir hér heima halda því fram,
að við eigum ekki að vera að full-
vinna svona vörur, það borgi sig
ekki. Þessi hugsunarháttur er
stærsta ljónið á vegi íslenzka lag-
metisiðnaðarins. Ráðandi menn i
sjávarútvegi á Islandi hafa lítinn
áhuga fyrir þessari iðngrein,
finnst hún bara vera til leiðinda.
Og þeir, sem gæta sparifjár þjóð-
arinnar, telja það betur geymt í
loðnubræðslum og stórum togur-
um, sem þó er vitað að oft eru
reknir með tapi, heldur en hætta
því í lagmetisverksmiðjur.
Það var að sjálfsögðu eitt af
hlutverkum Sölustofnunar lag-
metis að liðsinna lagmetisfram-
leiðendum við hráefniskaup og
útvegun rekstrarfjár, hliðstætt
því sem gerist í öðrum greinum
fiskiðnaðarins. Þetta mun þó hafa
reynst þungur róður, vegna rót-
gróinnar vantrúar lánastofnana á
þessari iðngrein. Þvi miður virð-
ist islenzka lagmetisiðnaðinum
enn ætla að ganga erfiðlega að
ávinna sér traust ráðamanna í
sjávarútvegi og fjármálum þjóð-
arinnar. Og það þrátt fyrir þá
opinberu aðstoð. sem hann hlaut
með setningu laganna um Sölu-
stofnun lagmetis árið 1972.
Hvorki Sölustofnunin né einstak-
ar lagmetisverksmiðjur virðast
ætla að hafa bolmagn til þess að
taka á sig þann kostnað og þá
áhættu, sem því er samfara að
koma nýjum vörutegundum inn á
erlendan markað.
Á árinu 1974 var farið að bera á
markaðskreppu erlendis, sem lika
kom niður á lagmetisiðnaðinum.
Meira að segja Norðmenn, sem
höfðu fyrir löngu haslað sér völl
víða um heim fyrir sitt lagmeti,
urðu að draga saman seglin. Kom
það m.a. niður á Norðurstjörn-
unni h.f. í Hafnarfirði, en hún
hafði framleitt eina tegund lag-
metis undir norsku merki.
Hagsveiflur sem þessar eru
ekki neitt nýtt i viðskiptalífinu,
krepputímabil valda oft erfiðleik-
um. Vörur seljast treglega og
liggja í vörugeymslum lengur en
gert er ráð fyrir. Hvort það var nú
kreppuráðstöfun eða bara smá-
smugulegt íslenzkt valdabrölt,
skal ósagt látið, en svo mikið er
víst, að árið 1975 var skipt um
formennsku i stjórn Sölustofnun-
ar lagmetis. Matvælaefnafræð-
ingarnir, sem þeim störfum höfðu
gegnt áður, voru látnir víkja, en í
þeirra stað var alþingismaður
skipaður formaður og varaalþing-
ismaður varaformaður. I sjálfu
sér þarf ekkert að vera á móti þvi
að stjórnarformaður svona fyrir-