Morgunblaðið - 16.03.1978, Blaðsíða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 16. MARZ 1978
TEKKOS LOVAKIA
tengsl við Vesturlönd með þá
Benes og Masaryk í fararbroddi
og einnig á ýmsa kommúnista-
leiðtoga eins og Gottwald. Hvað
sem því líður samþykkti stjórn
landsins einróma 4. júlí, án
samráðs við Sovétríkin, að gerast
aðili að Marshalláætluninni.
Þessi fregn kom eins og þruma
úr heiðskíru lofti í Moskvu.
Gottwald var þegar boðið til
fundar í Moskvu. Hann flaug
þangað 7. júlí ásamt Masaryk og
Stalin var viti sínu fjær á fundi
þeirra í Kremi. Gottwald sagði
Masaryk er hann kom heim, að
hann hefði aldrei séð Stalin svo
æfan. Síðar um daginn var
ríkisstjórnin í Prag kölluð saman
til aukafundar og Gottwald gerði
símleiðis grein fyrir viðbrögðum
Stalins. Nokkrum klukkustund-
um síðar samþykkti ríkisstjórnin
einróma að hafna boðinu um
Þá féll nótt á
09
járntjaldið
SÍÐARI GREIN
eftir INGVA
HRAFN JÓNSSON
Vandamálin hrönnuðust upp
hjá. Benes. Tékkóslóvakía hafði
ekki farið illa út úr stríðinu: Prag
var nær ósnortin og iðnaðurinn í
landinu tiltölulega vel settur.
Atvinnuleysi og skortur á nauð-
synjum voru verulegt vandamál
veturinn 1945—46 og kommúnist-
ar kunnu að nota sér öngþveitið
og óánægjuna, sem því fylgdi.
Þegar fyrstu þingkosningarnar
voru haldnar í maí 1946 hlutu
kommúnistar 38% atkvæða og
114 af 300 þingsætum. Mesta
gleði andsæðinganna vakti að
kommúnistum skyldi ekki takast
að ná hreinum meirihluta.
Þjóðernissósíalistaflokkur Benes-
ar hlaut 18.2% atkvæða, kaþólski
þjóðarflokkurinn 15.8% og jafn-
aðarmannaflokkur Fierlingers
12.8% atkvæða. Sú gleði breyttist
fljótt í sorg, er Fierlinger til-
kynnti að hann ætlaði að ganga
í bandalag með kommúnistum. 39
sæti hans tryggðu kommúnistum
stuðning 153 þingmanna alls og
hreinan meirihluta á þingi. And-
stæðingar hans gáfu honum
nafnið „Grafarmaður lýðræðis í
Tékkóslóvakíu", en kommúnistar
veittu honum alla þá viður-
kenningu, sem þeir gátu.
Benes forseti komst nú ekki hjá
því að skipa Gottwald forsætis-
ráðherra nýrrar stjórnar. Gott-
wald valdi sér 25 ráðherra, þar af
9 kommúnista og þrjá jafnaðar-
menn, og taldi þannig að hann
gæti með atkvæði sínu haft
tryggan meirihluta innan stjórn-
arinnar. Ekki var nú annað að
sjá, en að kommúnistaflokkurinn
í landinu væri á góðri leið að
koma á sovézkum kommúnisma í
Tékkóslóvakíu með þingræðisað-
ferðum, sem enginn gat mælt
gegn.
Markmiðið
fjarlægist
• En Tékkóslóvakar hafa löngum
verið óútreiknanleg þjóð og þegar
lokaðist
j # >
r- BERLIN s
EAST
J GERMANY
<
WARSAW®
POLAKD
S +
1.PRAGUE
GERMANY'% °
munich \ V!ENNA®1*BRATISLAV$
~A U“VS T RIA
----
»%BUDAPEST/
s
f
/
_A HUNGARY
i s .
iialy , v ____/ RUMANIA
VENICE
2AGREB*
JUGOSLAVIA \
*«
BELGRADE#
Mites 100
Tékkóslóvakía innan járntjaldsins.
árið 1947 var gengið í garð voru
bæði valdamenn í Moskvu og
leiðtogar kommúnista í Tékkó-
slóvakíu farnir að hafa verulegar
áhyggjur af framvindu mála.
Þrátt fyrir þingmeirihluta
kommúnista virtist lítið hafa
miðað í átt að æðsta markmiðinu:
að útrýma lýðræði og þeim
stefnumiðum í þjóðmálum, sem
samrýmdust ekki línu kommún-
ista. Markmiðið hafði í raun
fjarlægzt.
Vandamál komu upp á sviði
utanríkismála og í fyrsta skipti
frá því Vesturveldin kölluðu heri
sína heim svöruðu þau sókn
Sovétríkjanna í Evrópu. 22. maí
gaf Truman Bandaríkjaforseti
yfirlýsingu, sem síðan hefur verið
nefnd Trumankenningin um um-
fangsmikla hernaðar- og efna-
hagsaðstoð við Tyrkland og
Grikkland. Bandaríkjamenn ótt-
uðust að uppreisn kommúnista í
Grikklandi, með stuðningi
stjórna Júgóslavíu, Búlgaríu og
Albaníu, gæti leitt til valdatöku
þeirra þar í landi og voru tilbúnir
til beinnar íhlutunar ef nauðsyn
krefði til að koma í veg fyrir það.
Tyrkland fékk aðstoð til að geta
betur staðizt þrýsting Sovétríkj-
anna og veita mótspyrnu ef
Grikkland færi undir stjórn
kommúnista.
Tveimur vikum síðar kynnti
George C. Marshall hershöfðingi
Marshalláætlunina um efnahags-
aðstoð Bandaríkjanna við
Evrópu. Hann bauð Aust-
ur-Evróþuþjóðum til fundar, sem
halda átti í París um sumarið til
að hrinda áætluninni í
framkvæmd.
Já en síðan nei
Víst er talið að Trumankenn-
ingin og Marshalláætlunin hafi
haft djúpstæð áhrif á þá aðila í
Tékkóslóvakíu, sem aðhylltust
aðild að Marshalláætluninni.
Þjóðinni var tilkynnt að aðild
hefði verið hægt að túlka sem
fjandskapur í garð Sovétríkj-
anna. Sovétríkin létu Tékkó-
slóvakíu í té 200 þúsund lestir af
hveiti í sárabætur.
Eftir óveðrið í Moskvu biðu
aðrar óveðursblikur Gottwalds
við heimkomuna. Mjög hafði
dregið úr fylgi kommúnista og
stjórnmálamenn voru farnir að
gera sér sterkar vonir um að
kommúnistar myndu missa
meirihluta sinn í kosningunum,
sem fram áttu að fara um
sumarið 1948. Astæðurnar voru
margvíslegar. Óánægjan með
efnahagsmálin hafði snúizt gegn
kommúnistum eftir að Gottwald
varð forsætisráðherra. Margir
miðstéttarmenn voru andvígir
hinni miklu þjóðnýtingu iðnaðar,
sem kommúnistar höfðu staðið
fyrir allt að 60% af verksmiðjum
og iðnfyrirtækjum höfðu verið
þjóðnýtt. Valdníðsla lögreglu og
ínnanríkisráðuneytisins var far-
in að segja til sín og um leið
hjaðnaði hefndarhugur þjóðar-
innar í garð „svikaranna". Alvar-
legra vandamál var fyrir Gott-
wald að Jafnaðarmannaflokkur-
inn var farinn að snúast gegn
honum og á flokksþingi í
nóvember var Fielinger felldur
við formannskjör og eftirmaður
hans kjörinn Lausman innan-
ríkisráðherra, sem talinn var
lengra til hægri. í Slóvakíu átti
kommúnistastjórn Husaks í vök
að verjast gegn Lýðræðis-
flokknum.
{ heild hafði þessi þróun það í
för með sér, að kommúnistar
misstu sjónar á æðsta markmiði
sínu, friðsamlegri og þingræðis-
legri valdatöku. Gottwald hafði
vonað að samstarf hans við
jafnaðarmenn myndi tryggja
mikinn sigur í kosningunum 1948
og þar með endalok áhrifatíma-
bils Benesar og stuðningsmanna
hans. Benes var þá orðinn maður
sjúkur eftir alvarlegt hjartaáfall
í júlí.
Stefnubreyting
í ljósi þessu var breytt um
stefnu, horfið frá lýðræðishug-
sjónum og stefnt til beinna og
harkalegra aðgerða. Gottwald
gat ekki hætt á ósigur heima
fyrir eftir að hafa sloppið
óskaddaður frá bræði Stalins.
Husak lét fyrst til skarar skríða
er hann tilkynnti í Slóvakíu að
komizt hefði upp um samsæri um
föðurlandssvik og lét handtaka
380 manns, sem flestir voru
flokksbundnir í Lýðræðisflokkn-
um. Skömmu síðar lét hann
stjórnina alla segja af sér. Ný
stjórn var mynduð, þar sem
kommúnistar voru í minnihluta,
en Husak hafði tekizt að koma af
Valerin Zorin, aðstoðarutan
ríkisráðherra Sovétríkjanna, sem
kom til Prag til að hafa yfirumsjón
meö byltingunni, sagöist vera
kominn til aö semja um kornkaup.
Benes forseti, til vinstri, við
valdatöku stjórnarinnar 25. febrú-
ar 1948, sem hann nauðugur varö
að viðurkenna. Zapotocky
aöstoöarforsætisráöherra og síð-
ar forseti undirritar eiðstafinn.
stað upplausnarástandi. A mið-
stjórnarfundi í Prag síðast í
nóvember lýsti Gottwald því yfir
að ástandið á alþjóðavettvangi
færi versnandi, erlend aftur-
haldsöfl ógnuðu Tékkóslóvakíu og
innlend afturhaldsöfl væru á
kreiki í
stjórnarandstöðuflokkunum.
Þannig hefðu þjóðernissósíalistar
og kaþólski þjóðarflokkurinn
tekið þátt í „fasistasamsærinu" í
Slóvakíu. EJér tók Gottwald upp
sömu baráttuaðferð og leiðtogar
annarra A-Evrópuríkja höfðu
notað.
Hveitibrauðsdagarnir frá 1945
voru á enda og stríð framundan.
Árið 1948 gekk í garð og færði
fleiri slæmar fréttir, sem aðeins
urðu til að herða kommúnista í
þeim ásetningi sínum að ganga
að lýðræðisöflunum dauðum.