Morgunblaðið - 16.03.1978, Blaðsíða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 16. MARZ 1978
-AUtAMlA.
„Verðbólguvandann veröur aö leysa meö breytingum á skipulagi íslenzkra
efnahagsmála, reyna hægfara aölögun aö markaöskerfinu.“
Eftir Hannes Hólmstein Gissurarson.
Versta meinsemd
atvinnulífsins
Um það eru allir viti bornir menn
sammála, að nýgerðar ráðstafanir ríkis-
stjórnarinnar í efnahagsmálum leysa
aðeins stundarvanda. Það blasir við, að
núverandi kerfi verðbólgu og verkfalla er
óviðunandi, breyta ber leikreglum kjara-
baráttunnar. Þjóðarbúið verður gjald-
þrota, vofa atvinnuleysisins, sem fer um
Norðurálfu alla, nemur land, siðferðileg
lausung verður almenn, ef verðbólgan
hjaðnar ekki. Hún er versta meinsemd
atvinnulífsins, óréttlát og óhagkvæm.
Almenningur gerir sér ekki fulla grein
fyrir þessu, en íslenzkir hagfræðingar
hafa getið sér til um það, að lífskjör hans
séu fjórðungi lakari vegna verðbólgu og
verkfalla en þau geti verið! Sá er
kostnaðurinn af kjarabaráttunni. Geir
Hallgrímsson forsætisráðherra skipaði
því árið 1976 nefnd til þess að „gera
tillögur til að draga úr verðbólgu". í
henni voru hagfræðingarnir Jón Sigurðs-
son hagrannsóknarstjóri, sem var for-
maður hennar, Jóhannes Nordal seðla-
bankastjóri og Jónas Haralz bankastjóri,
fulltrúar þingflokkanna fimm og stærstu
hagsmunahópanna. Nefndin, sem var
kölluð „Verðbólgunefnd", skilaði nýlega
skýrslu. í henni er að finna rækilega
lýsingu á verðbólgunni með ísiendingum
og nokkrar skýringar á henni frá
hagfræðilegu sjónarmiði, en við þær ætla
ég að bæta einni frá hinu heimspekilega
eða siðferðilega og fara fáeinum orðum
öðrum um skýrsluna.
leggnum“ á gamalli og góðri íslenzku.
Hún er meinsemd sálarlífsins eins og
atvinnulífsins. Markaðskerfið er í vissum
skilningi kerfi verðlagningar á vörum
með frjálsum samningum, og verðbólgu
má skoða sem misvægi á markaðnum,
truflun á rekstri markaðsbúsins. Pen-
ingamarkaðurinn er ekki í jafnvægi
vegna þess, að ríkið sinnir öllum kröfum
hagsmunahópanna, kaupir frið á vinnu-
markaðnum með því að auka peninga-
magnið. Verðbólgan er raunverulegur en
dýrkeyptur sáttasemjari ríkisins í kjara-
baráttu borgaranna, eins og stundum er
sagt. Vinnumarkaðurinn er ekki í jafn-
vægi vegna einókurarvalds verkalýðs-
hrevfingarinnar (verkalýðshreyfingin ein-
okar sölu ivinnuafls).
Launin (verð vinnuaflsins) eru
ekki ákveðin í frjálsum samningum,
heldur af verkalýðshreyfingunni. Vinnu-
veitendur semja um hærra verð en þeir
geta greitt í trausti þess, að ríkið sjái
í bókun í upphafi skýrslunnar um
landbúnaðinn.
Takmörkun hagstjórnar
Verkefni næstu ára er takmörkun
hagstjórnar ríkisins, en ekki sú
töfralækning, sem okkur er lofað af
samhyggjumönnum með aukir.ni og
bættri hagstjórn. (Hagstjórn hverra?
Þeirra?) Nvtsamlegustu tillögur nefndar-
innar eru þrjár hinar fyrstu. Sveiflur
aflamagns og verðs í sjávarútvegi,
aðalútflutningsgrein íslendinga, marg-
falda verðbólguna, vegna þeirra er hún
miklu meiri á Islandi en í nágrannalönd-
unum. Tvær aðferðir eru til þess að jafna
sveiflurnar: að reka jöfnunarsjóði —
spara í góðæri, eyða því í harðæri — og
að auka fjölbreytni í útflutningi. Nauð-
synlegt er að efla Verðjöfnunarsjóð
sjávarútvegsins, taka hann úr höndum
atkvæðaveiðimanna, setja fastar reglur
um hann. Brýnna er þó, þegar til
magn og gjaldeyri, og gæta þess umfram
allt að takmarka aukningu peningamagns
við aukningu þjóðarframleiðslu.
Áframhaldandi vaxtahækkun er því
nauðsynleg eins og aðstæður eru. Hún
takmarkar útlán, sem auka umframeftir-
spurnina, tryggir sparifjáreigendum
sæmilega ávöxtun og eykur því innlendan
sparnað. Ein ástæðan til offjárfestingar-
innar með íslendingum er sú, að í
rauninni er grcitt með útlánum, vextirnir
af þeim eru neikvæðir. Mesta áhyggjuefn-
ið er þó það, að innlendur sparnaður
hefur ekki nægt til fjárfestingar, skuld-
um hefur verið safnað í útlöndum. Jöfnun
útlánakjara er einnig nauðsynleg til að
gera fjárfestingar hagkvæmari þótt
sumir hagsmunahópar telji sig hafa af
því óhag. Ávöxtun fjár í erlendum
gjaldeyri í góðæri er mjög athugandi
eins og Verðbólgunefndin bendir á, því að
ríkið ræður ekki peningamagninu, getur
Verðhólgunefnd að störfum.
SKÝRSLA VERÐBÓLGUNEFNDAR
Verðbólguvaldurinn
Hvað veldur verðbólgu? I skýrslunni
segir, eins og viðtekið er með hagfræðing-
um að verðbólga sé frá skammtímasjón-
armiði einstaklinga og fyrirtækja vegna
kostnaðarhækkana (kostnaðarverðbólga,
„cost-push“ verðbólga), en frá langtíma-
sjónarmiði þjóðarinnar vegna eftirspurn-
ar eftir vöru umfram framboð hennar
(eftirspurnarverðbólga, „demand-pull“
verðbólga). En eftirspurnarskýringin er
auðvitað ekki tæmandi, því að saman-
lagðar kröfur hagsmunahópanna (eða
„þarfir" þeirra) fara alltaf fram úr því,
sem hægt ér að sinna, ella er efnahags-
vandinn enginn. Það veldur þeirri
óeðlilegu og sífelldu verðhækkun vöru,
sem kölluð er „verðbólga", að þessum
kröfum, umframeftirspurninni, er sinnt
með aukningu peningamagns. En að
óbreyttu verðmætinu, sem peningarnir
vísa á, rýrnar verð þeirra: Verðbólga er
eins sífelld verðrýrnun peninga og sífelld
verðhækkun vöru. Ávísununum (pening-
unum) fjölgar, en innistæðan (þjóðar-
framleiðslan) er óbreytt, ef svo má taka
til orða. Stofnanir ríkisins (ríkisstjórn og
seðlabanki) ráða peningamagninu, og
ástæðan til þess, að þær auka það
umfram það, sem aukning þjóðarfram-
leiðslu gefur tilefni til, er sú skoðun, að
ríkinu beri að sinna öllum kröfum
hagsmunahópanna, fullnægja öllum
„þörfum“ þeirra. Verðbólguvaldurinn frá
hagfræðilegu sjónarmiði er því óhófleg
aukning peningamagns. en frá siðferði-
legu sjónarmiði riing skoðun á hlutverki
ríkisins.
Misvægi á markaðnum
Frá hverjum er sú skoðun komin, að
ríkinu beri að sinna öllum kröfum
hagsmunahópanna, fullnægja öllum
„þörfum" þeirra? Frá samhyggjumönnum
eða sósíalistum. Skoðun frjálshyggju-
manna er, að einstaklingarnir eigi að
sinna kröfum sínum sjálfir og ekki á
kostnað annarra, en ríkinu beri aðeins að
gæta réttar þeirra með setningu og
framkvæmd lága. Hagkerfi samhyggju-
manna er miðstjórnarkerfið, frjáls-
hyggjumanna markaðskerfið. Verðbólga
er því frá heimspekilegu sjónarmiði
siðaskoðun samhyggjumanna að verki í
markaðskerfinu. „skrattinn í sauðar-
þeim fyrir peningum. Undir þessu
sjónarhorni er verðbólgan vegna þess, að
markaðskerfið er ekki fullkomið á
Islandi.
Abendingar
verðbólgunefndar
Aöalhöfundur skýrslu verðbólgunefnd-
ar, Jón Sigurðsson, er lýðræðissinnaður
samhyggjumaður, sósíaldemókrat. í
skýrslunni gætir víða skipulagshyggju
þeirra, sem kjósa að breyta þjóðarbúinu
í vöggustofu, lýðræði í sérfræðingaræði,
að hætti sænskra samhyggjumanna.
Ábendingarnar í skýrslunni eru þrátt
fyrir það fróðlegar og athyglisverðar, hún
er nauðsynlegt lestrarefni öllum íslenzk-
um áhugamönnum um stjórnmál. Nefnd-
in tekur svo mál sitt saman: „Er bent á
nauðsynlegar umbætur í hagstjórn á
næstu árum í sex greinum: 1) (iflugri
jöfnunarsjóðir í sjávarútvegi. 2) Virkari
stjórn peningamála með beitingu vaxta,
verðtryggingar, bindiskylduákvæða og
gengisskráningar. 3) Styrkari fjárfest-
ingarstjórn með samræmingu útlána-
kjara. 1) Traustari fjármáiastjórn með
tilliti til árferðis. 5) Samræmdar tekju-
ákvarðanir og launasamningar 6) Bætt
skipan veriðlagseftirlits." En ábendingar
nefndarinnar og tillögur ná allt of
skammt, verðbólguvandinn er ekki
greindur af nægilegum skilningi. Hag-
stjórrtin verður ekki bætt með öðru en því
að draga úr henni, leysa framtak
einstaklinganna úr læðingi, setja lögmál
franiboðs og eftirspurnar aftur í það
.samband, sem það hefur verið tekið úr í
lýðræðisríkjum að kröfu hagsmunahóp-
anna. Verðbólguvandinn verður ekki
leystur með því að herða tökin á
atvinnulífinu með „styrkari" eða „traust-
ari“ stjórn, heldur með því að lina þau,
hleypa aftur grósku í atvinnulífið. Hann
verður ekki leystur með samráði við
hagsmunahópanna, því að hann er vegna
samráðs við þá. Hagsmunasamtök hóps
eru til að hámarka hagsmuni hans, það
er ekki hlutverk þeirra að sýna þá ábyrgð,
sem völdunum eru samfara, heldur
valdhafanna. Þau geta aðeins mælt með
ráðstöfunum vegna einhvers atvinnuveg-
ar, „svo hagur hans verði tryggður," eins
og Gunnar Guðbjartsson, formaður
Stéttarsambands bænda, segir til dæmis
Kristján Thorlaeíus mótmadir
framtíðarinnar er litið, að auka fjöl-
breytni í útflutning. En hvaða auðlindir
eiga Islendingar aðrar en fiskimiðin?
Fallvötnin og jarðvarmasvæðin. Þeirgeta
selt útlendingum orku og iðnvörur. Iðn-
og orkuvæðing með íslendingum eru
framundan að fullnýttum fiskimiðunum.
En útflutningsiðnað er ekki hægt að reka
í verðbólgukerfi vegna sífelldra kostn-
aðarhækkana,.og fjárfesting í orkuverum
er ekki nægilega hagkvæm vegna verð-
bólgunnar eins og reynslan sýnir. Enn
kemur að kjarna málsins: verðbólguvand-
ann verður að leysa, ef íslendingar eiga
að halda sjálfstæði sínu
Breytingar á peninga-
kerfinu brýnastar
Peningastefnan skiptir mestu máli,
þegar til lengdar lætur, hvorki ríkisfjár-
stefnan né tekjustefnan (þó að hvorar
tveggja séu nauðsynlegar að svo komnu),
en á það leggur nefndin ekki nægilega
áherzlu. Peningakerfinu íslenzka ber öllu
að breyta, skrá vexti og gengi á
markaðsverði, hætta að skammta fjár-
ekki takmarkað það nægilega, í hagkerfi,
sem er eins háð utanríkisverzlun og hið
íslenzka. En minnkun ríkisafskipta,
greiðslujöfnuður fjárlaga og afnám
verðlagshafta er allt sjálfsagt til viðbótar
við þetta. Eg minni aðeins á þau gömlu
reynslusannindi, að menn fara betur með
eigið fé en annarra.
Hægfara aðlögun
að markaðskerfinu
Verðbólgan hjaðnar, ef og þegar ríkið
hættir að ausa peningum í hagsmuna-
hópa til að kaupa frið í kjarabaráttunni.
Þeir, sem hana he.vja, eiga að gera það
á sína ábyrgð og sinn kostnað. En hinir,
sem kjósa bætt kjör, eiga að reyna að
auka þjóðartekjurnar. Kjarabætur og
kjarabarátta eru sitt hvað. Mikilvægust
er í rauninni til lausnar verðbólguvand-
anum hugaríarsbreyting, önnur afstaða
til ríkisins en er algengust. Undanfarar
hennar eru rannsóknir og rökræður. En
að mati frjálshyggjumanna ber umfram
allt að stjórna atvinnulífinu með almenn-
um. hlutlausum reglum, en ekki af
einstökum. hlutdrægum mönnum.
Verðbólguvandann verður að leysa með
hugarfarsbreytingu og breytingu á skipu-
lagi íslenzkra efnahagsmáia. Róttækling-
ar, hvort sem þeir kenna sig við „hægri“
stefnu eða „vinstri“, kunna aðeins eitt
ráð: byltingu, kollsteypu. En frjáls-
hyggjumenn hafna byltingu, kjósa þróun,
hvorki kyrrstöðu né kollsteypu, þeir kjósa
breytingar og umbætur á því kerfi, sem
er til. Eg held, að skynsamlegast sé að
re.vna hægfara aðlögun að markaðskerf-
inu. reyna að þróa það hagkerfi, sem er
á íslandi, úr blönduðu hagkerfi —
menguðu af miðstjórnarvaldi — í hreint
hagkerfi, markaðskerfi í fullkomnu
jafnvægi. Það er réttlátasta og hagkvæm-
asta skipulag efnahagsmála, sem til er,
bæði fræðilega og í framkvæmd. Þetta er
og á að vera markmið frjálshyggjumanna
í efnahagsmálum, en þeir verða að velja
færar leiðir að því, stjórnmálin eru list
hins framkvæmanlega. Óánægðum og
úrræðalausum mönnum, sem skilja það
ekki, hefur fjölgað síðustu árin. Fylgis-
menn frjálsh.vggju verða að vera þolin-
móðir, þótt hægt miði stundum í áttina.
Þolinmæði er sönn dyggð lýðræðissinna.