Morgunblaðið - 16.03.1978, Blaðsíða 15

MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 16. MARZ 1978
15
Skoðanakönnunardeild innan-
ríkisráðuneytisins tilkynnti að
kannanir sýndu að kommúnistar
myndu aðeins fá 28% atkvæða
við kosningarnar í maí, sem
táknaði 10% fylgistap. Við kosn-
ingar til stúdentaráða í desember
höfðu kommúnistar aðeins fengið
20% atkvæða. Flokkurinn var að
missa unga fólkið.
Tími aðgerða var runninn upp
og miðstjórn flokksins hóf undir-
búning að byltingunni með stofn-
un byltingarráða í verksmiðjum,
sveitum, þorpum og bæjum.
Innanríkisráðuneytið lét veita
helztu leiðtogum lýðræðissinna
eftirför og margir voru hand-
teknir án skýringa. Njósnamál,
sem var sagt tengt bandaríska
sendiráðunautinum í Prag, var
upplýst af öryggislögreglunni og
ástand spennu og taugaóstyrks
varð allsráðandi í Prag.
Þingheimur varð æfur og krafðist
þess að foringjarnir átta yrðu
settir í embætti sín á ný og
samþykkti vítur á Nosek. Gott-
wald og Nosek höfðu þessa
samþykkt að engu og þar með var
mælirinn fullur. 18. febrúar
sögðu 12 ráðherrar samsteypu-
flokkanna af sér og felldu þar
með ríkisstjórnina. Benes forseti
neitaði að taka lausnarbeiðni
ráðherranna til greina í fyrstu og
miklar samningaviðræður fóru
fram næstu daga. Stjórnmálaráð
kommúnistaflokksins sat á stöð-
ugum fundi á heimili Gottwalds
og var í beinu símasambandi við
innanríkisráðuneytið og sovézka
sendiráðið í Prag.
19. febrúar urðu þáttaskil í
þessari stjórnmálakreppu, er
Valerin Zorin,
aðstoðarutanríkisráðherra Sovét-
ríkjanna, kom óvænt í heimsókn
stjórnarandstöðunnar gætu
Sovétríkin neyðzt til að ábyrgjast
sjálfstæði Tékkóslóvakíu ot taka
þar með landið undir sinn vernd-
arvæng. Zorin talaði aldrei beint
um hernaðaríhlutun, en eftir
komu hans voru öll störf Benesar
og bandamanna hans unnin í
skugga ógnunar um innrás eða
borgarastyrjöld.
En þetta var ekki eina ógnunin,
sem Benes þurfti að horfast í
augu við. Kommúnistar höfðu í
byltingarundirbúningi sínum
kallað út vopnaðar sveitir alþýð-
unnar. Foringi alþýðusveitanna
var Josef Pavel hershöfðingi og
hægri hönd hans Josef Smir-
kovsky. Ludvik Svoboda hers-
höfðingi, sem tekið hafði við
embætti varnarmálaráðherra í
stjórninni 1945 sem fulltrúi
utanflokkahópa, var einnig á
bandi byltingarmanna. 20. febrú-
Rudolf Slanzky
Jan Masaryk á líkbörunum
Benes veröur undan aö láta er Gottwald sýnir honum lista meö nokkur
ihundruö nöfnum „afturhaldsmanna" sem hann segir veröa hætta búin
undirriti forsetinn ekki stjórnarlistann.
ar lýsti Smirkovsky yfir
„orrustuástandi" og tilkynnti að
allir 7000 álþýðuvarðliðarnir í
Prag fengju 200 skot í riffla sína
daginn eftir og fregnin fór eins
og eldur í sinu um landið.
Samtímis fyrirskipaði stjórn-
málaráð kommúnistaflokksins að
hafinn skyldi undirbúningur að
því að hreinsa afturhaldsöfl úr
röðum stjórnarandstöðunnar.
Svoboda
og herinn
Benes átti ekki margra kosta
völ. Eina aflið, sem staðið gat
gegn kommúnistum, var herinn
undir stjórn Svoboda. Benes
kallaði Svoboda á sinn fund og
spurði hann hvort herinn myndi
standa með stjórninni ef alþýðu-
varðliðarnir gerðu tilraun til að
hrifsa völdin. Svoboda svaraði
því til, að herinn yrði stjórninni
trúr ef hann fengi skrifaða
skipun frá forsetanum um að.
leggja til atlögu. A fundi með
kommúnistum síðar um daginn
sagði Svoboda í ræðu að herinn
fylgdi þjóðinni og fjarlægja yrði
þá, sem reyndu að rjúfa einingu
hennar. Næsta verk hans var að
fyrirskipa öllum foringjum hers-
ins, sem ekki voru kommúnistar,
að halda sig innan dyra.
Þannig var það að lokum
bandalag þriggja manna, Pavels,
Smirkovskys og Svoboda, er
'knúði Benes til að samþykkja
nýjan ráðherralista Gottwalds,
sem hann hafði samið undir
yfirumsjón Zorins. Benes hikaði í
fyrstu við að samþykkja ráð-
herralistann, sem Gottwald kom
með til Hradcanykastala, en síðla
dags 25. febrúar varð hann að
láta undan þegar Gottwald hafði
afhent honum lista með íiöfnum
mörg hundruð „afturhaldssinna",
sem fengju fyrir ferðina ef
forsetinn þráaðist við.
Járntjaldið var fallið og orðin
voru að veruleika hin frægu
ummæli Churchills í ræðunni við
Westminsterháskóla í Fulton,
Missouri, í Bandaríkjunum 5.
marz 1947: „Frá Stettin við
Eystrasalt til Tríest við Adríahaf
hefur járntjald fallið yfir álf-
una“.
Benes
og Masaryk
Kommúnistum í Tékkóslóvakíu
var mikið i mun að afmá ekki í
einu vetfangi ásjónu lýðræðis í
Tékkóslóvakíu og þeim tókst að
fá Benes til að gegna áfram
forsetaembættinu, þótt fársjúkur
væri, og Masaryk til að gegna
embætti utanríkisráðherra.
Svoboda var áfram „hlutlaus"
varnarmálaráðherra. Af öðrum
22 ráðherraembættum fengu
kommúnistar 12, jafnaðarmenn
undir forystu Fierlingers fjögur
og nafnleysingar í stjórnmálum
þau sex, sem þá voru eftir.
Hugsanlegt er að þeirri spurn-
ingu hvers vegna Benes hafi í
raun ljáð byltingu kommúnista
nafn sitt með því að fallast á að
gegna forsetaembættinu áfram,
verði aldrei svarað til hlítar.
Sumir nánustu vinir hans og
samstarfsmenn voru þeiyrar
skoðunar, að hann hefði óttazt að
ef hann segði af sér í mótmæla-
skyni, gæti það leitt til borgara-
stríðs og hernaðaríhlutunar
Sovétríkjanna. Aðrir telja að
hann hafi haldið að hann gæti
eitthvað haldið aftur af kommún-
istum, þó svo að hann væri aðeins
forseti að nafninu til. 27 febrúar
fór hann frá Prag til sveitaseturs
síns fyrir sunnan Prag og steig
aldrei fæti í höfuðborgina eftir
það.
Svipuð spurning vaknar í sam-
bandi við Masaryk. Er Benes var
farinn frá Prag var Masaryk
síðasti opinberi tengiliður komm-
únistaríkisins í Tékkóslóvakíu og
Vesturlanda, en hann var um-
kringdur kommúnistum í ráðu-
neyti sínu og gat ekkert gert.
Hann var kommúnistum nytsam-
ur fyrstu dagana eins og nokkurs
konar útstillingarvara og til þess
fallinn að milda áhrifin af
aðdraganda byltingarinnar, en
vinir hans sögðu að hann hefði
vonazt til eins og Benes að geta
haft einhver áhrif eitthvað
áfram. Þær vonir slokknuðu
tveimur vikum síðar, er limlest
lík hans fannt á gangstéttinni
undir glugga svefnherbergis hans
á fjórðu hæð Czerniri hallar að
morgni 10 marz. Hvernig dauða
hans bar að höndum, er enn þann
dag í dag óleyst gáta. Margt benti
til sjálfsmorðs sem var hin
opinbera skýring, en aðrir eru
sannfærðir um að sovézka
öryggisráðuneytið MGB hafði
látið myrða hann. Hann var
jarðaður við hlið föður síns í
þorpinu Lany, 40 km frá Prag.
Málinu lauk þó ekki har.
Pragvorið 1968 var fyrirskipuð
rannsókn á dauða hans, en þeirri
rannsókn lauk hljóðlega eftir
innrás Sovétríkjanna í ágúst og
1969 gaf stjórn Husaks út þá
yfirlýsingu að dauði hans hefði
verið óheppilegt slys. Þótti það
einkennilega orðuð málamiðlun,
sem gerði að engu opinberu
skýringuna um sjálfsmorð og
hina óopinberu um morð. Margir
stjórnmálafréttaritarar eru
þeirrar skoðunar, að Jan
Masaryk hafi með dauða sínum
fengið meiru áorkað í þágu
frjálslyndu aflanna í Tékkó-
slóvakíu en hann gerði í lifanda
lífi. Nafn hans var mikilvægasta
orsök þjóðernisvakningar Tékkó-
slóvaka eftir 20 ára. langa nótt og
mál hans var Sovétstjórninni
stöðugt þyrnir í augum gagnvart
Dubcekstjórninni, enda mikið um
það skrifað í dagblöð og þar
fjallað opinskátt um morðkenn-
inguna. Þeim skrifum lauk er
skriðdrekarnir flæddu yfir landa-
mærin.
„From Lcnin to Khrushchcv“ (Thc History oí
World Communism) cftir llugh Scton-Wat-
son.
.Intcrnationai Politics** (A Framcwork for
Analysis) cftir K.J. ilolsti.
Hcimildiri
„Thc Forci«n Policy of thc Sovict Union** 2.
útgáfa cftir Alvin Z. Rubinstcin.
„Czcchoslovakia Sincc World War II** cftir
Tad Szulc.
„Thc Stratcjcy and Tactics of Sovict Forcijcn
Policy** cftir J. M. Macjintosh.
Lokauppgjörið
Lokauppgjörið hófst föstudag-
inn 13. febrúar, er þingið kom
saman til að hlýða á skýrslu
Drtinas, dómsmálaráðherra, sem
hafði í þrjú ár verið einn
hugrakkasti andstæðingur
kommúnista í ríkisstjórninni.
Skýrslan fjallaði um rannsókn á
meintu samsæri gegn lýðveldinu.
Hann sakaði Nosek innanríkis-
ráðherra um að hafa reynt eftir
mætti að hindra þessa rannsókn.
Hann gerði þingheimi grein fyrir
ítökum kommúnista í lögregl-
pnni, og sagði að fimm af níu
deildarstjórum öryggislögregl-
unnar væru kommúnistar og allir
þrír foringjarnir í aðalstöðvum
stjórnmálalögreglunnar væru
kommúnistar. Þegar ræðan var
hálfnuð barst sú fregn, að Nosek
hefði daginn áður rekið átta
lögregluforingja í Prag, sem ekki
voru kommúnistar og skipað
flokksholla menn í stað þeirra.
til Prag. Hann hélt því fram að
hann hefði komið til að vinna að
samningum um kornkaup Tékkó-
slóvakíu í Sovétríkjunum, en fáir
tóku þá skýringu gilda. Zorin hélt
rakleiðis heim til Masaryks
utanríkisráðherra, sem lá í rúm-
inu með hita, og tjáði honum að
Sovétstjórnin hefði áhfggjur af
aðgerðum afturhaldsafla í Tékkó-
slóvakíu. Versnandi ástand al-
þjóðamála krefðist þess að
Tékkóslóvakía sýndi Sovétríkjun-
um meiri trúmennsku. Hann
sagði Masaryk að Sovétstjórnin
vildi aöeins að stjórnmálastarf
Gottwalds bæri árangur. Þetta
var fínlega orðuð yfirlýsing um
að Sovétstjórnin vildi byltingu í
Tékkóslóvakíu.
Zorin talaði hins vegar ekkert
tæpitungumál er hann hitti
Lausman, formann Jafnaðar-
mannaflokksins. Hann tjáði
honum að ef jafnaðarmenn héldu
áfram samstarfi við ráðherra