Morgunblaðið - 07.01.1979, Blaðsíða 20

20
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 7. JANÚAR 1979
Bragi
r
Asgeirsson:
Hér verður lítillejía jjreint frá
sérstæðum manni ojí áhrifavaldi á
vettvanfji kaupsýslu, stjórnmála
og lista, — bóndasyninum Amos
Anderson frá litla þorpinu Brok-
árr í Kimitohéraði í Suður-Finn-
landi. Athafnamanninum, er hlaut
kenninefnið Amos frá Brokárr og
varð einn auðugasti og áhrifamesti
maður Finnlands um sína daga.
Þegar sá er þetta ritar kom
aftur tii Helsingfors frá Leningrad
á sl. hausti rakst hann á mikla
ritsmíð um þennan mann í Hufv-
udstadsbladed í tilefni hundrað
ára afmælis hans. Lífsferill hans
var þar umbúðalaust og skilmerki-
lega rakinn. Ég kannaðist vel við
nafnið Amos Anderson, en þó
lengi einungis sem heiti á mynd-
listarsafni í Helsingfors. Um
þennan mann hefur margt verið
ritað, bækur skrifaðar og brugðið
upp tvíræðri mynd af honum í
kvikmyndum, því að Amos var
umdeildur um sína daga og er enn
— um hann léku stormar og hann
átti sér ekki síður svarna andstæð-
inga en ötula fylgismenn.
Amos Anderson <>k Uhro Kekkonen lorseti.
sóknarvert. Gáfaður sveitapiltur
með einfalt alþýðuskólanám að
baki gat valið um tvennt, að verða
kennari eða forsöngvari. Fyrir
hreina tilviljun hafnaði Amos í
verzlunarskóla í Abo og var það
næsta óvenjuleg menntabraut
fyrir bóndason á þeim tíma. Hann
útskrifaðist úr skólanum árið
1898, og sama haust fékk hann
vinnu hjá sjóvátryggingafélaginu
Triton í Abo. Þar tók yfirmaður-
inn, hinn nafnkenndi August
Ramsey, fljótlega eftir óvenjuleg-
um hæfileikum og dugnaði hjá
hinum unga manni, og er Ramsey
var nokkrum árum seinna falið að
skipuleggja Brunabótadeild í Hels-
ingfors, bauð hann piltinum strax
starfs sem tryggingasérfræðingi.
Þegar hér var komið sögu, hafði
Amos að baki eitt námsár í
tryggingavísindum og þjóðhag-
fræði við háskólann í Göttingen
ásamt eins árs vinnuþjálfun í
London. Hann hafði kynnst efn-
aðri eldri konu, sem hreifst svo af
gáfum hans og hjálpsemi, að hún
hafði boðið honum vaxtalaust
námslán, sem gerði framhaldsnám
hans að veruleika. Hún aðstoðaði
hann einnig seinna, er hann hóf að
starfa sjálfstætt. Námið í Götting-
en hafði veitt honum réttindi til að
starfa sem tryggingafræðingur og
auk þess hafði hann brennandi
áhuga á nýjungum á sviðinu.
Amos frá Brokárr
Við Yrjönkatu 27 (Georgsgötu) í
miðri Helsingforsborg er safnhús
á mörgum hæðum, en sem lætur
lítið yfir sér. Á jarðhæð eru
sýningarsalir og þar fara stöðugt
fram myndlistarsýningar, sem
mjög er vandað til. Á tveim efstu
hæðum hússins eru aðallega
niyndir eftir finnska myndlistar-
menn, en á þakhæð er lítil kapella.
Inngangurinn í safn Amosar
Anderson er í litlu frábrugðinn
slíkum í önnur hús við þessa götu,
enda mun hann augljóslega hafa
búið hér, svo bera húsgögn,
Ijósmyndir og einn mikill flygill
vott um. Af ljósmyndunum að
dæma virðist Amos frá Brokárr
hafa verið mikill heimsmaður og
haft mikla ánægju af að umgang-
ast frægt fólk. Tileinkanir þessa
fólks á sumum myndanna bera
einnig Ijósan vott um, að það hefur
metið þennan mann mikils.
— Meginástæða þess, að ég
greini hér frá Amos Anderson, er
að lífsferill hans var ekki einasta
einstæður og merkilegur, heldur
telst það í hæsta máta óvenjulegt,
er slíkur stóreignamaður gerir
listasamband þjóðar sinnar að
Auöjiiturinn <>x listhöfdinxinn
Amos Anderson.
einkaerfingja eigna sinna. Hann
hafði með öðrum stofnað Lista-
sambandið (Konstsamfundet) árið
1942 og afhenti því allar eigur
Hufvudstadsbladets árið 1945. Allt
laust og fast. Hann átti og þátt í,
að Listahöll Helsingforsborgar var
byggð. Styrkti háskólann í Ábo
með ríflegum fjárframlögum, átti
þátt í algjörri endurbyggingu
Sænska leikhússins í Helsingfors.
Án hans hefði finnska stofnunin í
Róm aldrei orðið að veruleika, sú
stofnun, sem hefur með klassískar
rannsóknir ásamt list fornaldar að
gera, er eina vísindastofnun Finn-
Iands erlendis.
Hann átti þátt í endurnýjun
gamalla kirkjubygginga og gaf út
glæsilega bók um kirkjubygginga-
list í Finniandi á miðöldum, — þá
hafði hann mikinn áhuga á
safnfræði — taldi að svarið við
mannlegum athöfnum og við-
brögðum væri að finna í sögurann-
sóknum.
Nú er það vitað, að ríkir menn
gera stundum mikið fyrir menn-
ingu og listir og framlag þeirra til
uppbyggingar þeirra máttarstoða
hvers þjóðfélags er í mörgum
tilvikum stórurn meira pg merki-
legra en hins opinbera. Á Norður-
löndum er hlutur auðugra velunn-
ara lista allnokkur, en ég veit þó
engin dæmi þess, að éinn maður
hafi ánafnað listasamtökum þjóð-
ar sinnar slik auðæfi. Það má með
réttu álykta, að það væri ekki
síður annar svipur yfir finnsku
listalífi ef Amosar Andersonar
hefði ekki notið við en hinu
íslenzka án Ragnars Jónssonar í
Smára. Það vill svo til, að finnskir
og íslenzkir ráðamenn virðast hafa
mjög áþekka afstöðu til lista.
Því er haldið fram, að ferill
þessa manns væri óhugsandi á
vorum dögum, því að slíkir at-
hafna- og fjármálamenn séu
naumast lengur til og þá vísað til
þess, að þeir voru uppi við önnur
skilyrði og ólík. Á tímum þeirra
var nútíma skrifstofuveldi nær
óþekkt svo og skefjalaus skatt-
heimta ríkisvaldsins og einni
ofnotkun hugtaka svo sem félags-
hyggju og samneyzlu. Þetta hefur
gert það að verkum, að nútíma
auðmenn eru þeir, sem reynast
slyngastir í viðskiptum sínum við
„kerfið", sem verður stöðugt
þyngra í vöfum og torskildara
jafnframt því sem fyrrnefnd
hugtök eru gróflega misnotuð. —
Því má ekki heldur gleyma, að það
var um leið öllu sjaldgæfara, að
menn af hans þjóðfélagsþrepi
ynnu sig upp til slíkra metorða.
- O -
— Menn hafa greint í skapgerð
Amosar, hæfileikum hans og
áhugamálum ýmsa skýra drætti
frá foreldrunum. Faðir hans var
strangur, kaldlyndur og sparsam-
ur, en jafnframt hygginn og átti til
vissa kímni. Móðirin var hógvær,
dre.vmin og hafði ríka fegurðartil-
finningu og ást á litum. Sonurinn
erfði sitthvað frá báðum, auk þess
sem hann hafði frá náttúrunnar
hendi hlotið yfirburöagáfur.
Æskuheimili Amosar var naum-
ast uppörvandi og þorpið ekki
heldur — menn lifðu enn á tímum
tólgarlampans, og allt vár þar á
hlutfallslega frumstæðu stigi.
Greniskógurinn í kringum þorpið
var dimmur og drungalegur og
vísast fullur af yfirnáttúrulegum
verum, aðallega þó illum árum.
Arfur Amosar frá heimabyggðinni
var því einkum tilfinning fyrir
hinu dularfulla og yfirskilvitlega
ásamt myrkfælni og einmana-
kennd.
Andstæða heimabyggðarinnar
var kirkjustaðurinn, sem var eina
mílu í burtu, þangað var ekið á
hverjum sunnudegi og hér reynd-
ist kirkjan sjálf hafa mest áhrif á
drenginn, sem hreifst af orgeltón-
listinni og sálmasöngnum. Þar
formaðist smám saman hin djúpa,
einlæga trúarlega kennd hans og
hrifning á helgitónlist sem varaði
ævilangt.
Sem næstelsti sonur foreldra
sinna hafði hann litla möguleika á
að erfa býlið og því síður löngun til
þess. Það hlutskipti yngri bónda-
sona á Kimito að gerast húskarl,
sjómaður, smiður eða eitthvað
ámóta þótti honum og ekki eftir-
Utanlandsferðir urðu hér eftir það
mikilvægur liður á þroska- og
framabraut Amosar, hann aflaði
sér reynslu og fékk hugmyndir, er
hann svo virkjaði heima fyrir.
Þrátt fyrir mikla velgengni og
öruggan frama innan fyrirtækis-
ins hafði hann engan áhuga á að
vinna lífið út öðrum háður, hann
þráði að vinna sjálfstætt, og hann
hafði svo sannarlega forsendurn-
ar, sem voru óþrjótandi fram-
kvæmdaþörf og hugmyndaauðgi.
Hann var meistari í að áætla og
skipuleggja fram í tímann og
greina kjarnann í hverju máli og
gekk hér hreint og óhikað til verks
á yngri árum. Seinna, er hann
hafði grundvallað fjármálaveldi
sitt gat það hins vegar hent, að
hann greip hik og efi. Mikilvægast
var þó, að Amos var gæddur ríkri
eðlisávísun, var fæddur fésýslu-
maður og honum virtist það einnig
meðfætt að eignast vini og velunn-
ara. Hann þótti traustvekjandi,
þægilegur félagi og samkvæmis-
Amos Anderson á merkisdegi í lífi sfnu.