Morgunblaðið - 07.01.1979, Blaðsíða 21

Morgunblaðið - 07.01.1979, Blaðsíða 21
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 7. JANÚAR 1979 21 maöur, en um leið slóttugur og eitilharður fésýslumaður. Þrátt fyrir óveðurský á hinum pólitíska himni voru þetta hag- stæðir tímar þrátt fyrir athafna- menn, því að efnahagslegar fram- farir voru nokkrar. Amos hóf sjálfstæðan feril sinn sem útgefandi fjármálatíðinda og hafði eignast prentsmiðju fjórum árum seinna. Er . hann yfirgaf tryggingafyrirtækið árið 1907, lét August Ramsay svo um mælt, að hann yrði annað hvort milljónar- mæringur eða öreigi. Amos varð milljónamæringur, og það miklu skjótar en nokkurn óraði. Amos Anderson var einn þeirra, er skynjaði ótakmarkaða mögu- leika í nýfengnu sjálfstæði þjóðar- innar eftir fyrri heimsstyrjöld, þótt tímarnir væru erfiðir á flestum sviðum og þá ekki síst á stjórn- og fjármálasviðinu. En einmitt á slíkum tímum uppbygg- ingar nutu víðfeðmir hæfileikar hans sín vel — það átti vel við Amos að hafa mörg járn í eldinum í einu, — sem maður mikilla athafna, sparaði hann hvorki tíma, orku né fjármuni til að koma hugmyndum sinum og hugsjónum á framfæri. Amos reyndi fyrst fyrir sér á vettvangi blaðaútgáfu, er hann stofnaði Dagens Tidning árið 1911 og leitaðist þá við að hnekkja veldi Huvudstadsbladets, stærsta blaðs sænskumælandi Finna. En til- raunin fór ekki svo sem vonir stóðu til og hann gafst upp eftir nokkur ár — tapaði miklu fé, en lærði sína lexíu. Er hann svo tíu árum seinna hóf nýja sókn til áhrifa í blaðaheiminum, var það í því augamiði að yfirtaka Huvud- stadbladet. Amos, sem var reynsl- unni ríkari, átti nú jafnframt peningana til að láta drauma sína rætast. Heimsstyrjöldin, sjálf- stæðið og innanlandsófriðurinn höfðu fullkomlega breytt hinni pólitísku, efnahagslegu og þjóðfé- lagslegu mynd. Nú voru nýir tímar, nýfengið frelsi gerði það að verkum, að áhugi fólks á þjóðmál- um og umheiminum jókst úr öllu valdi. Amos slapp ekki einasta óskadd- aður frá þessum erfiðu tímum fjárhagslega, heldur jók hann verulega við auð sinn — þetta tókst honum án þess að stunda ævintýramennsku af nokkru tagi í fjármálum sínum, — hann var í þeim skilningi enginn fjárhættu- spilari, heldur allt í senn djarfur, markviss auk þess sem hann naut ríkulega hinnar meðfæddu fjár- málagáfu. Menn skilja þetta máski betur í ljósi þess, að hann keypti yfirleitt ekki fasteignir í þeim tilgangi að endurselja þær með hagnaði, heldur til að virkja þær til aukinna umsvifa. Mál þróuðust á þann veg í blaðaheiminum upp úr 1920, að Amos yfirtók forlagið, sem gaf úr Huvudstadbladet og Dagens Press. Á nokkrum árum varð hann eigandi beggja borgaralegu sænsku blaðanna, og seinna varð hann bæði aðalritstjóri og ábyrgð- armaður Huvudstadbladets. Á næstu árum tóku blöðin stórstígum breytingum, hvað ytra og innra útlit áhrærir, jafnframt því sem húsakosturinn var endur- nýjaður og öll prenttækni færð í nýtískuhorf. Samfara nýju og fersku útliti jókst útbreiðslan og upplagið stækkaði, — þannig breyttist Huvudstadbladet úr staðbundnu blaði í landsmálgagn og varð eitt af leiðandi málgögnum þjóðarinnar. Blaðið hafði fylgt fremur varkárri línu í stjórnmál- um og það hentaði Amos ágætlega, því að hann var fremur maður yfirvegunar en skjótra pólitískra ákvarðana — hér var hann enginn ævintýramaður frekar en í fjár- málum. Blaðið var fyrst og fremst málgagn sænskumælandi Finna og hér var það mikilvægt að þjappa monnum saman og hrekja ekki fólk frá blaðinu með harðri einstefnupólitík. Amos sat tvö kjörtímabil á þingi á áratugunum 1920—‘30, en fram- lag hans þar mun ekki hafa þótt sérlega merkilegt, nema hvað tungumáladeilurnar snerti. Hér Á heiðurssýningu í tileíni sjötugsalmælis Amosar Anderson. Hér er hann með leikkonunni Kersten Nyiander ásamt Ileiri kunnum leikurum. var hann fastur fyrir, barðist af öllum kröftum og beitti áhrifum sínum af einurð og hörku. Að öðru leyti einkenndist afstaða hans til mála af sáttapólitík og hann deildi hart á alla öfga í málastríðinu og olli sú afstaða hans heiftúðugum deilum í fjölmiðlum, einnig árásum á hann í eigin blaði. Seinna kom í ljós, að afstaða hans hafði í aðalatriðum verið rétt og að sáttapólitík hans, sem þótti bera svip af vissri tegund ein- feldni, verið farsælasta afstaðan þrátt fyrir allt. Vegna sjálfstæðra skoðana var hann ekki leiðitamur flokksforustunni og missti allan áhuga á áframhaldandi þingsetu. Má ætla að hann hafi skynjað hættuna á því að finnar einangruðust frá hinum Norður- löndunum og vestrænum þjóðum ef sænska yrði útlæg gerð, vegna þess að finnska er af öðrum og ólíkum uppruna en hin málin. Einnig má álykta að hann hefði gerst einlægur stuðningsmaður NORDEK-hugmyndarinnar, hefði hún komið fram á hans tíma. Slík hugm.vnd, sem hefði orðið að veruleika hefði trúlega getað komið í veg fyrir mikinn harmleik í sögu finnsku þjóðarinnar svo og fleiri Norðurlanda — en það er önnur saga. Áhugi hans á að finnar einangr- uðu sig ekki sést ljóslega á því að hann barðist fyrir auknum samgöngum á sjó milli Ábo og Stokkhólms, sem bar þann góða árangur sem menn búa við enn þann dag í dag. - 0 - Sem aðalritstjóri og ábyrgðar- maður Huvudstadbladets um ára- bil lagði Amos megináherslu á víðsýni á sem flestum sviðum og með því tókst honum að gera það að einu virtasta blaði þjóðarinnar — blaði, sem varð fyrir árásum jafnt frá vinstri sem hægri. í ritdeilum, þar sem hann varð fyrir grófum, persónulegum árásum, þótti hann ekki taka jafnan nægilega skýra afstöðu og það varð til rangtúlkana á skoðunum hans. Hér var Amos mjög við- kvæmur fyrir og tók gjarnan árásum á sig óstinnt upp og varð það honum stundum tilefni til öfgafyllri viðbragða frá hans hálfu en efni stóðu til. Deilurnar áttu raunar ósjaldan upphaf sitt í hreinni öfund í garð hins auðuga, gáfaða og virta aðalritstjóra, sem hafði unnið sig upp til metorða frá nánast engu — menntahroki átti hér líka hlut að máli, en sumir hinna svonefndu „intellektúal“- hópa litu niður á þennan mann. Þrátt fyrir að Amos Anderson hefði engar háar menntagráður var hann vel að sér um fjölmargt enda vel lesinn, hafði gert víðreist og hafði augun opin fyrir því, sem var að gerast á hinum ólíkustu sviðum. Þegar Amos stóð á fimmtugu árið 1928, má segja, að efnahags- legt veldi hans hafi verið í hámarki og um leið fullkomnað, því að það, sem hann framkvæmdi eftir það, átti ekki eftir að breyta í verulegum mæli efnahagslegri stöðu hans. Einarðleg og traust afstaða hans hafði, er hér var komið sögu, mikil áhrif, t.d. jafnvel til úrslita í forsetakosning- um. Á þeim vettvangi varð hann að taka erfiðustu ákvörðun lífs síns árið 1937, er hann studdi Kyösti Kallio á móti G.E. Stál- berg, er svo var komið, að hans eigin kandidat, P.E. Svinhuvud, hafði ekki lengur möguleika. Úlfaþyturinn, er þetta vakti, varð erfiðasta pólitíska þrekraun hans, þar sem hann gat hér ekki lagt fram skýra ástæðu. — Seinna sýndi sig, að hér hafði hann farið viturlega að ráði sínu, því að veikasti frambjóðandinn, sem hann gerði að forseta með atkvæði sínu reyndist skásta lausnin á þeim erfiðu tímum, er í hönd fóru. Árið 1936 kaus Amos að hætta sem ábyrgðarmaður H.blaðsins, en hélt áfram stöðu sinni sem aðalrit- stjóri til ársloka 1945, er hann formlega afhenti listasambandinu blaðaútgáfuna, svo sem fyrr segir. Hann sat samt áfram sem formaður blaðstjórnarinnar, en hafði sig ekki mikið í frammi varðandi daglega stjórnun. Áhugi Amosar Anderson á listum og vísindum leiddi hann til Áhugi Amosar Anderson. ásamt störlum. stuðningi og vinnu hans við leikhús gerðu það að verkum að Jeikarar heyrðu til þeirra er hann umgekkst einna nánast. Hér kveður hann hinn íræga sænska leikara Gösta Ekman (eldri) eltir eítirminnilegan gestaleik G.E. í Finnlandi. Þetta reyndust þeirra síðustu lundir þar sem Gösta iézt þrem vikum seinna. áb.vrgðar og forystu í uppbyggingu lista-, og menningar- og vísinda- stofnana í landi sínu á sama hátt og fjármálaumsvif hans gerðu hann að áhrifamanni í fagfélags- samtökum atvinnulífsins. Þetta ber víðfeðmum hæfileikum hans og dugnaði vitni. Aldrei tók hann að sér verkefni án þess að setja sig af alefli inn í það, og hér skipti höfuðmáli, að hann hafði gott auga fvrir aðalatriðunum og hvernig skyldi framkvæmda hlut- ina í réttu samhengi. Marka stefnuna skýrum dráttum og sjá fyrir afleiðingar áætlaðra ákvarð- ana. Það má vissulega til sanns vegar færa, að lengi býr að fyrstu gerð, það kom fram í trúarlegum áhuga Amosar og ást hans á heigitónlist og helgisöguleikjum. Tilfinning hans f.vrir dulmögnum trúarinnar kom ljóslega fram í áhuga hans á hinum pólifónska kirkjusöng mið- alda. I Ágústínarstiftinu Kloster- burg, í nágrenni Vínarborgar, upplifði hann hin miklu verk kirkjutónlistarinnar. Það ýtti und- ir áhuga hans að kynna helgitón- list í heimalandi sínu. Hann skipulagði aftansöng og kirkju- konserta, styrkti starfsemi sænska óratoríufélagsins og ýmissa kirkjukóra. Hann setti upp helgisöguleikinn Vallis Gratiae og nokkra fleiri og vann ótvíræðan leiksigur með uppfærslu á verki eftir Hugo von Hofmannstal. Á svið kirkjulistar miðalda var hann slíkur fróðleikssjór að það þótti sjálfsagt að hann væri fenginn til að lýsa þessum merki- lega arfi finnskrar menningar er erlendir þjóðhöfðingjar komu í opinbera heimsókn. og skoðuðu m.a. slíkar kirkjur. Her hefur mikil saga verið reifuð um finnska bóndasoninn er varð einn auðugasti, áhrifamsesti og umdeildasti maður þjóðar sinnar. Hann framkvæmdi margt sem sennilega hefði ekki verið gert ef hans hefði ekki notið við og sumt örugglega aldrei. Enginn getur neitað því hvernig sem á málin er litið, að hér fór mikilhæf- ur maður og að áhugamál hans áttu sér miklar víddir. Á sama tíma og hann jós út fé úr hinum mörgu sjóðum sínum til viðgerða og endurnýjunar á gömlum kirkjum — allt aftur úr miðöldum og styrkti endurvakningu tónlistar frá þeim tímum, — var/hann einnig altekinn af samtímanum svo sem gerðir hans, sem hér hefur verið greint frá, eru til vitnis um. Safn hans við Yrjönkatu er t.d. öðrum þræði nýlistasafn. Megin- máli skiptir óumdeilanlega víðsýni hans og fölskvaleysi í þá veru að allir njóti gjafa hans og örlæti, þær voru öllu öðru fremur gefnar til heilla og þroska finnskri hámenningu. Gerðir hans hér bera þess vitni að honum var það ljóst að þessir þættir eru undirstaða og vaki heilbirgðrar þjóðernisvitund- ar, og hann lagði allt sitt hugvit og auð á þær vogarskálir. Finnska þjóðin nýtur þess um ókomin ár. Það var fleira en tónar orgelsins er f.vlgdu Amos í gegnum lífið sem arfur frá Brokárr, Kimito. Ein- manleikinn ágerðist með aldrinum — hann dró sig í hlé á sveitasetri sínu, sem hann hafði látið byggja á æskustöðvum sínum — þangað hafði hann oft látið einkabílstjóra sinn aka sér á velmektarárum sínum, og er Kimito-eyjan blasti við bað hann bílstjóran jafnan að stöðva bílinn svo að hann gæti stigið út og tekið ofan. Til Brokárr kom hann þó ekki meir. Héðan stjórnaði hann fyrirtækjum sínum síðustu árin svo lengi sem kraftar entust, hingað bauð hann löngum vinum sínum sem nutu ríkulega gestrisni hans og hér naut hann þess að vera innan um bækur sínar og listaverk. Það varð hans hlutskipti, aö lifa sína nánustu vini og samstarfsmenn, fjölskyldu átti hann enga og þetta tvennt gerðu síðustu ár hans ennþá dapurlegri. Amos Anderson lést á páskadag, 2. apríl 1961, og var þá á 83. aldursári. Bragi Asgeirsson.

x

Morgunblaðið

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.