Morgunblaðið - 16.01.1979, Blaðsíða 24

28
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 16. JANÚAR 1979
Theódór Gunnlaugsson frá Bjarmalandi:
Opið bréf til dr. Arnþórs
Garðarssonar prófessors
Sæll og blessaður Arnþór minn.
Það er engin ný bóla þótt okkur
íslendinga greini á um margt, því
sínum augum lítur hver a silfrið.
Okkur er líka annað betur lagið en
láta í minni pokann, fyrr en í fulla
hnefana, jafnvel þó við finnum
svona innan rifja að andstæðing-
urinn hafi á réttu að standa.
Það er hvorki af ímyndun né
oflátungshætti, að gamlar refa-
skyttur, sem vakað hafa á grenjum
vorlangar nætur, og einnig verið á
ferli á stjörnubjörtum skammdeg-
isnóttum, státi af því að hafa séð
og heyrt ýmislegt, sem þeir hefðu
annars farið á mis við í rúmi sínu.
Greini maður ekki eitt og eitt orð í
bók náttúrunnar, á einverustund-
um, fjarri mannabyggðum, ja, þá
veit ég ekki hvenær það tekst.
Þessum nátthröfnum er því
varla láandi, þótt þeir hrökkvi við,
og það jafnvel þótt þeir séu að
stauta hátt á áttunda áratugnum,
þegar þeir heyra að haldið er fram
kenningum, er stangast á við
þeirra eigin reynslu. Þá vaknar
þrjóskan og rýkur upp með
andfælum og handapati, ef verða
mætti til þess að vara við að trúa
þessum villukenningum að hennar
mati. Það er af góðum hug gert,
eða því trúir hún, í öllu falli sjálf.
Af þeim ástæðum er henni svo
mikið niðri fyrir, að hún fær ekki
orða bundist.
Það deilumál, sem nú hefur
komið blóðinu til að hitna og
renna örar í æðum, er óvenjulegt
vegna þess, að friðarspillirinn er
friðsamasti þegn landsins —
fjallrjúpan. Og þar sem bæði
hálfblindum og heyrnarsljóum
gamalmennum leynast ekki þær
örvar, sem nú fljúga á milli manna
og valda svipuðum orðaskiptum og
oft á sér stað á uppboðum, þegar
girnilegir munir freista fésælla
gesta, þá grípur suma glímu-
skjálfti, eins og í gamla daga. Og
þó með ólíkindum sé, þá verð ég
enn var við þennan seiðmagnaða
titring, sem verður svo áleitinn, að
mig langar hálft í hvoru í eina
bröndótta við þig, Arnþór minn.
Það er þó ekki skrokkurinn, sem
þar á að mæta á hólmi, því hann
lægi flatur við þitt fyrsta bragð,
heldur er það ætlun mín að leiða
saman þær andstæður, sem deil-
unni valda, okkar á milli, og biðja
svo lesanda minn einan að ákveða
hvað hann velur og hverju hann
hafnar. Og þar sem þú ert
herforinginn fyrir þeirri fylking-
unni, sem ég hef kosið að vera í
andstöðu við, finnst mér það
fjandi hart að ég liggi á liði mínu,
þó lélegt sé. Mér verður þá varla
borið á brýn, að ég ráðist á þann
garðinn, sem lægstur er, hvernig,
sem glíman endar. Og það er þó
alltaf nokkurs virði.
Okkar fyrstu kynni
Ég gleymi því aldrei hve giaður
ég varð og hreykinn, er við
hittumst fyrst, fyrir nálega tutt-
ugu árum. Þá fórum við saman í
kynnisför, heim í Bjarmaland, til
bernskustöðva minna. Við lituð-
umst þar um, í logni og undir
heiðum himni, seint í júní. Þá
varst þú farinn að kynna þér
lifnaðarhætti rjúpunnar og hafðir
þá meðal annars, veitt því eftir-
tekt, hve karlfuglarnir voru und-
arlega slakir að tína í sarpinn, því
segja mátti að hann væri næstum
tómur, allan sólarhringinn. Sú
gáta var þó fljótt ráðin, því að á
þeím tíma var alltaf bjart, svo þeir
gátu hámað í sig þær kræsingar,
sem móðir náttúra bar á borð fyrir
þá, hvert sem litið var og hvenær
sem þeir vildu. Það var ólíku
saman að jafna og á veturna,
þegar þeir þurftu oft að hafa sig
alla við að tína í sarpinn, í
blindhríðum, björtu stundina, svo
að entist óralangar og myrkar
miðsvetrarnætur.
Við spjölluðum margt og áður
en yfir lauk er mér nær að halda,
að ég hafi engum sagt eins mikið
og þér frá kynnum mínum af
rjúpunni, sem ég hafði þá hokrað
með í heiðakyrrðinni næstum
hálfa öld, og varð hún mér bæði
einlægur vinur og athyglisverður
fræðari.
Það var tvennt, sem ég dáðist
mest að þennan sólskinsdag, þótt
sundurleitt væri. Það fyrra var
það hvaða listaskytta þú varst.
Það sá ég nú með eigin augum og
sannfærðist um, að ekki væru það
ýkjur, sem mér sagt um það áður.
Hið síðara var áhugi þinn og kapp
til að kynna þér sem best lifnaðar-
hætti rjúpunnar, frá því að unginn
kom úr egginu og þar til hann
hneig í valinn, ef verða mætti til
þess að finna leiðir til að ráða þá
gátu, sem enn hafði ekki tekist, en
var svo áberandi í lífsháttum
hennar.
Mest af samtali okkar snerist
því um hana, sem kostað hafði
fuglafræðinga svo margar vanga-
veltur, enda var sú gátan strembn-
ari en allar hinar samanlagt. Það
var hin skyndilega fækkun, sem
varð á rjúpnastofninum síðast á
hverjum áratug frá því 1919, og
einnig þeirra, sem nánust kynni
höfðu haft af rjúpunni hér í
Þingeyjarsýslum og um land allt.
Forboði hennar leyndi sér ekki ef
vel var að gáð. Hann birtist í
vaxandi óróa sem fyrst bar á í
vökulli varðarstöðu ungamæðra og
síðar í áberandi eirðarlausu flugi,
sem endaði með fumkenndum
vængjaslætti hátt í lofti og margir
urðu sjónarvottar að þessa sömu
vetur og rjúpunum fækkaði svo
furðu gengdi.
Þetta háflug, sem kallað var, var
ólíkt því flugi þegar rjúpur fara á
milli staða kvölds og morgna í
ætisleit. Þá fylgja þær ávallt
landslaginu, en fljúga ekki hátt
yfir fjöllum. Þessi fyrirbæri voru
svo forvitnileg, að mér fannst ekki
undan komist að rannsaka þau
rækilega. Nú bar svo vel í veiði, að
hér var á ferð sjálfkjörinn maður
til að aðstoða og halda áfram þeim
lofsverðu rannsóknum, sem dr.
Finnur Guðmundsson hafði svo
lengi verið frumkvöðull að, um
fuglalífið á landi hér, og þar á
meðal um rjúpuna, sem í árþús-
undir hafði verið íbúi þess.
Til staðfestingar þessum orðum
mínum er þögult vitni. Það er
troðfull skjalamappa, sem geymd
er á góðum stað, af bréfum til mín,
ásamt álitsgerðum og ýmsum
skýrsluformum, sem dr. Finnur
var frumkvöðull að og sendi um
allt land. Þar á meðal eru
skýrsluform, sem rjúpnaskyttur
áttu að fylla út, svo að hægt væri
að fylgjast með rjúpnaveiðunum,
frá ári til árs, í hinum ýmsu
landshlutum, og hefðu gefið ómet-
anlegar og öruggar heimildir um
hátterni rjúpunnar, ásamt merk-
ingum, ef áhugi landsmanna hefði
fylgt þeim eftir. Árangurinn af
þessu starfi dr. Finns rann — því
miður — að mestu út í sandinn,
vegna áhugaleysis, skammsýni og
hreint og beint leti þeirra, er mest
sóttust þó eftir rjúpunni, og gátu
því gefið gleggstar upplýsingar um
það hvað af henni var skotið.
Þessi fyrstu kynni okkar gáfu
vonum mínum byr undir báða
vængi, um það, að á næstu
áratugum tækist ykkur Dr. Finni
að finna þær leiðir, sem kæmust
nær lausninni á þessu hruni í
rjúpnastofninum, en verið hafði og
helst að ráða gátuna. Ég hlakkaði
því mikið til að fylgjast með þeim
rannsóknum og varð afskaplega
spenntur aö vita hver árangur
þeirra yrði.
Trúin er viðsjálastí
förunautur vísindamannsins
Og árin liðu. Ég reyndi að fylgjast.
— eftir bestu getu — með
rannsóknum ykkar Dr. Finns í'
Hrísey. Þið sýnduð mér einnig þá
vinsemd og tillitssemi að heim-
sækja mig, nokkrum sinnum, til að
seðja-forvitni mína'um það, hvað
gerðist í sambandi við heilsufar og
þroska unganna fyrstu vikurnar.
Það bar alveg saman um það, er ég:
hafði sjálfur kynnst. Og til þess að
fara hér fljótt yfir sögu, þá urðu
þessar rannsóknir samt til þess að
varpa talsverðum skugga á þær
glæstu vonir, sem blökuðu vængj-
um sólskinsdaginn, þegar við
kynntumst fyrst. Þessum fyrir-
bærum, sem áður voru nefnd og
við höfðum talað um og voru, frá
mínum bæjardyrum séð, svo
freistandi að kanna, var ekki
gaumur gefinn. Og með hliðsjón af
þeim rannsóknum, ■, sem fram
höfðu farið, bæði hér heima og
annars staðar, og við samanburð á
þeim, varð niðurstaðan sú, að mér
virtist trúin hafa verið þar — allt
of víða — viðsjálasti förunautur
vísindamannanna. Hún hefur líka
ótal sinnum leitt þá á villigötur og
það gerir hún enn. Hún bíður oft
eins og blóðþyrst naut, á miðjum
veginum, þegar leit er hafin að
sannleikanum. Og svo er hún bæði
snör og slungin að finna felustaði,
sem oftast reynast þó skammgóðir
vermir, að furðu gegnir. Þannig
hefur hún alltaf verið frá upphafi,
þegar hún skapaði himin og jörð,
og myrkriö breiddi sig yfir hana
eins og bleksvört voð. Trúnni
liggur líka hátt rómur, svo að
henni þyrpast ótrúlega margir
áheyrendur. Sú var líka ástæðan,
að mér flaug eitt sinn í hug að
biðja einn vin minn, snillinginn —
Ríkharð Jónsson myndhöggvara
að teikna fyrir mig tvær myndir.
Við nánari umhugsun sá ég mig
um hönd og hætti við það. Ég
dauðsá þó eftir því síðar, því
margir hefðu áreiðanlega brosað
að þeim.
Önnur myndin átti að vera af
trúnni, þar sem hún situr á
hugargandinum í hestlíki, en
framan við hana ímyndunin,
móðir hennar og heldur um
taumana á reiðskjótanum. Aftast
situr svo dóttur-dóttir hennar,
sannfæringin. Hún bregður vinstri
hendi um mitti móður sinnar, en
með hægri hendi slær hún í
klárinn, með stærðar hríslu og
hrópar: „Nú líkar mér lífið. Nú
gengur það glatt. Bráðum
komumst við til botns í þessu, eins
og öllu öðru. Bra-a-ava-óóó, og þá
förum við strax í berjamó! Hott-
hott og hóóó!“
Hin myndin átti að vera af
öðrum mæðgum á dökkum hesti.
Sú, er fremst situr og stjórnar
klárunum, er afskaplega virðuleg
frú, er við köllum efasemd og er
hún ærið brúnaþung. Dóttir henn-
ar — tortryggnin — situr næst
henni og teygir álkuna yfir öxl
móður sinnar. Aftast situr svo
ömmubarnið, sem hún hefur
mestar mætur á, það er þrjóskan.
Þær eru vanalega lágróma, enda
kjósa þær sér ávallt hljóða staði,
þar sem lítið ber á þeim, en þar
sem þær geta þó fylgst vel með
öllu, sem fyrir augu ber, því allar
eru þær úr hófi forvitnar, og þó
einkum sú, er í miðjunni situr.
Þær gefa því nánar gætur að
hinum og glotta við tönn. Þegar
þær svo heyra hvað sannfæringin
syngur, þá hvíslast þær á, kímnar
á svip. „Sjáðu bara. Sjáðu. O-ooo.
þetta er engin ný bóla. Þær verða
varla svona borubrattar, þegar
þær koma aftur.“
Ég skaut þessum gömlu
myndum hér inn til gamans, og
einnig til skýringar á því, er síðar
verður sagt. Þeim fylgir samt
nokkur alvara,
Með fáum orðum vil ég gera
grein fyrir þessum ummælum
mínum:
Fyrir nokkrum áratugum var
það skoðun sumra fuglafræðinga,
að rjúpur flygi ekki yfir mjóa firði
nema ísi lagða. Þá var því einnig
haldið fram að hreiðurgerð hrafna
og fálka væri svo lík, áð ekki
mætti á milli sjá hvor þar væri
smiðurinn. Þá var líka þeirri
kenningu á loft haldið — um
árabil — að sjúkdómar herjuðu
svo heiftarlega á rjúpnastofna og
skyldar tegundir, að þær stráfellu
og því fremur sem fjöldinn yrði
meiri, því að þá færðist smithætt-
an stórum í aukana. Ránfuglar
gerðu því ómetanlegt gagn með því
að fækka þessum sjúku vesaling-
um og hamla þannig gegn út-
breiðslu pestarinnar. I þeim hópi
töldu þeir fálkann, sem þá hafði
fækkað stórlega í Noregi og þar
með einn af öryggisvörðum
rjúpnastofnsins. Þó vissu áreiðan-
lega flestir, að fálkar hafa í fullu
tré við rjúpum, þótt frískar séu.
Þegar raddir efasemdanna urðu
háværar og vildu vita hvað yrði af
rjúpunni, því ekki gat hún orðið
ósýnileg, var svarið á reiðum
höndum. „Hún flýgur til jöklanna
og ber þar beinin, undir samlitri
mjallardýnu móður náttúru, þar
sem þær eru öllum huldar."
Um þetta heyrði ég ýmsar sögur
og ósamhljóða. Eina þeirra man ég
enn, orð fyrir orð, enda sagði mér
hana maður, sem aldrei fór með
neitt fleipur, enda var hann
sjálfur mikill náttúruskoðari.
Hann var líka einn af þessum
göngugörpum, sepi una sér best á
fjöllum uppi. Hann var þar einu
sinni á ferð seint í nóvember,
ofarlega í fjallshlíð, þar sem
útsýnið var undurfagurt, og blik-
andi jökulhetta örskammt ofan við
hann. Þessi staður var einnig mjög
eftirsóttur af rjúpum á haustin.
Þarna gengur hann fram á nokkr-
ar dauðar rjúpur með furðu stuttu
millibili. Þá varð honum að orði:,
„Jæja þetta er þá líklega allt
saman rétt, sem vísindamennirnir
hafa sagt, að þær fljúgi til
jöklanna, þegar þær finna
dauðann nálgast. Mikið skratti eru
þeir nú annars snjallir, þessir
karlar!" En það var grunnt á
efasemdinni hjá honum, eins og
fleirum, því hún hvíslaði strax:
„Taktu nokkrar og láttu
rannsaka þær. Það gera allir góðir
vísindamenn. Þeim nægir ekki
annað en staðreyndirnar. Hann
greip því til rannsóknarstafu, sem
hann treysti best. Svarið kom
fljótt, enda óvenju stutt en engu að
síður auðskilið: Það voru högl í
öllum rjúpunum og mörg í einni,
en ákaflega smá.
Er það nú nokkuð undarlegt —
Arnþór minn — þegar allt er
athugað þótt efasemdin,
tortryggnin og þrjóskan ræski sig
og það hressilega, þegar svona
kenningum er haldið á loft, rétt
framan við nefið á þeim, er sjálfir
hafa séð og heyrt hið gagnstæða?
Þetta virðist þó engin áhrif hafa á
trúna, því enn leikur hún á alls
oddi eins og lamb á vordegi.
Fyrir opnum tjöldum
Það er vissulega hrósvert og ber
að þakka, þegar vísindamenn láta í
ljós skoðanir sínar og skýrt og
skorinort, fyrir opnum tjöldum.
Þetta gerir þú við blaðamann
Tímans og birtist samtalið í blaði
hans 26. sept. s.l. Tæpum mánuði
síðar, eða 21. okt.,.svaraðir þú svo
mörgum spurningum — í útvarp-
inu, um sama efni, og snerist það
allt um ásigkomulag rjúpnastofns-
ins, eins og hann var þá og
undanfarna áratugi og öld. Ég
reyndi að festa í minni þær
skoðanir, sem þú barst þar á borð
fyrir áheyrendur. Síðar náði ég svo
í frumvarp til laga um fuglaveiðar
og fuglafriðun, sem lagt var fram
á alþingi í fyrra og fór að kynna
mér þær skoðanir, sem þar birtast.
Þar er margt, sem krefst enn
gaumgæfilegrar athugunar, áður
en það verður að lögum.
í spjalli því er þú áttir við Kára
Jónasson, fréttamann útvarpsins
taldir þú að rjúpnastofninn hafi
verið í lægð óvenju langan tíma,
eða frá 1968 eða 1969, og einnig að
nú sé minna af rjúpum en í fyrra.
Það munu líka flestir geta undir-
strikað. Árin 1975 og 1976 var mun
meira af rjúpum hér í Þingeyjar-
sýslum en þessi tvö síðustu ár og
ekki man ég betur en að dr. Finnur
segði í blaðaviðtali sumarið 1976,
að rjúpnastofninn væri þá 50%
minni en hann ætti að vera, ef allt
væri með felldu, og þótti mér vænt
um þá yfirlýsingu hans. Um
ástæður fyrir því voru skiptar
skoðanir, eins og þú best þekkir og
vík ég að þeim síðar.
í þessu samtali við fréttamenn
útvarpsins minnist þú þess að á
síðustu hundrað árum hafi rjúpan
haldið sig við þessar tíu ára
sveiflur, nema tvo fyrstu áratugi
þessarar aldar. Þá hafi þær verið í
stöðugu hámarki.
Ég hlustaði oft, strákurinn, á
sögur gamalla veiðimanna, er
sjálfir höfðu skotið bæði rjúpur og
refi í áratugi, og fylgdu^t því vel
með viðkomu rjúpunnar frá því
um miðja síðustu öld< Samhljóða
frásagnir þessara manna eru mér
því öruggustu heimildir um ásig-
komulag þeirra hér í Þingeyjar-
sýslum, á þessum tíma. Þeir
fullyrtu við mig, á fyrsta áratug
þessarar aldar, að frá því þeir
fyrst mundu var skotið mikið af
rjúpum, vetur eftir vetur og aldrei
orðið vart við neina þurrð á þeim,
fyrr en eftir frostaveturinn mikla
1880 til 1881. Ég læt þetta fljóta
hér með, vegna þess, að mér er
ljúft að minnast þeirra er þá
sýndu þann skilning, tillitssemi og
framsýni að friða rjúpuna í fyrsta
sinn, hér á landi, árið 1882, frá 1.
apríl til 20. ágúst ár hvert, það er
vissulega lofsvert og ættum við að
gera gert okkur grein fyrir því, hve
mikið áræði þurfti þá til að
samþykkja slík lög, á sama tíma
og hungurvofan skálmaði bæja á
milli og birtist ógnandi við rúm
barnanna, sem hjúfruðu sig grát-
andi undir sænginni, eftir að hafa
beðið mömmu um ofurlítinn
brauðbita eða mjólkursopa, sem
ekki var til í bænum. Slíkar
myndir' birtust oft í huga mínum,
meðan ég var að skrifa greinina
„Óhæfuverk á dögum allsnægta**.
Ég efast ekkert um það, að þessi
ákvörðun löggjafans hafi orðið til
þess, að mun fleiri börn hafa
fengið að bragða rjúpnakjöt næstu
ár en átt hefði sér stað án hennar.
Þessi ummæli aldurshniginna
manna um aldamótin síðustu í
samb. við rjúpnaveiðar, komu í
hug minn þegar við, sem nú erum
orðnir aldurhnignir, berum okkur