Morgunblaðið - 16.01.1979, Blaðsíða 25

29
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 16. JANÚAR 1979
illa yfir því, hve sumar fugla-
tegundir eins og t.d. steinklöppur,
maríuerlur, þúfutittlingar og
sömuleiðis lóur og spóar, séu nú nú
orðnar sorglega fáliðaðar, í
samanburði við það, sem var á
fyrstu tugum aldarinnar. Þá
kemur það fyrir að við fáum svör
frá fræðimönnum um fugla á
þessa leið: „O-o-o nei. Þetta er nú
ekki rétt, góði minn. Þú ert bara
; búinn að gleyma því.“ Slík „rök“
eru því miður oft notuð enn í dag.
Samt er það staðreynd, að ekkert
munum við þó eins vel og það, sem
fyrir augu bar á bernsku og
aeskuárum.
Svo ég víki aftur að samtali þínu
við Kára þá telur þú að áttatíu
prósent af rjúpnaungunum deyi
fyrsta árið, þegar stofninn er í
mikilli aukningu, en um níutíu
prósent eins og hann er nú. Þar á
ofan deyi svo um sextíu prósent
árlega af fullorðna fuglinum.
Gaman væri að vita hvað athugan-
ir þú hefur gert hér á rjúpna-
stofninum og réttlætt geta svo
furðulegar fullyrðingar. Þú vitnar
í merkingar og skylda stofna í
nágrannalöndunum og telur að
fimmtán prósent falli árlega af
völdum veiðimanna. Með þessari
yfirlýsingu slærð þú því föstu, að
sóknin í rjúpnastofna þar sé
svipuð og hér, t.d. síðasta áratug-
inm. Mér brá talsvert við þessi orð
þín og kom þá í hug trúin, þar sem
hún þeysir um hugarlendurnar
ásamt sannfæringunni, með þeim
tilburðun, sem áður greinir.
Eins og þér mun best kunnugt
leiddu rannsóknir sem gerðar voru
í Norður-Ameríku fyrir meira en
þrjátíu árum, af þrettán
sérfræðingum í þrettán ár til þess,
að þá væru þó sautján %, sem féllu
fyrir veiðimönnum af stofni
þeirra. Hvernig má það ske, að
sóknin hér á íslandi hafi minnkað
siðan með þeim vopnum sem við
nú höfum, og þar á ofan má segja,
að rjúpurnar séu hér í sjálfheldu
allt árið, miðað við óravíddir
Norður-Ameríku, þar sem
skógarnir þar eru líka besta vörn
hennar, bæði fyrir fálkum og
veiðimönnum? Við samanburð á
þessum tölum er heldur ekki að
undra, þótt efasemdin vakni og
virðist ekki allt með felldu.
Þú segir að afföllin verði aðal-
lega áður en veiðitíminn hefst, þ.e.
frá 1. ágúst og fram í október. Mín
reynsla er sú, að afföllin séu mest
á fyrstu vikunum eftir að ungarnir
sjá dagsins ljós. Þú drepur líka á
þær mörgu kenningar, sem komið
hafa fram um það, hvað valdi
þessum sveiflum.
Fyrir þremur áratugum voru
þær kenningar orðnar þrjátíu og
sex og síðan hafa sjálfsagt ein-
hverjar bæst í hópinn. Engin
þeirra hefur þó beinst að því, sem
rjúpurnar okkar hafa hvað eftir
annað leikið fyrir augunum á
okkur. Hér á ég við þau fyrirbæri,
sem gerðust um 1919, 1928 til 1929
og um 1938. Og það er ekki einu
sinni að aumingja læminginn í
Noregi hafi vakið athygli vísinda-
manna með sínu feigðarflani
fjórða hvert ár. Hvað heldur þú —
í sakleysi spurt — að læmingjarn-
ir kæmust langt, ef guð hefði gefið
þeim vængi? Flest bendir þó til
þess, að sama flanið grípi oft
rjúpurnar, svo þær fari langt út
fyrir sín venjulegu heimkynni,
eins og fleiri hænsnfuglar. Það
virðist því fremur ólíklegt, að
fæðuskortur eða veðurfar sé svo
bundið við lok hvers áratugs og þá
alveg sérstaklega hér á landi hvað
eftir annað, að þar væri fyrst að
leita ástæðunnar fyrir þessum
sveiflum. Bendir líka ekki
grunsamlega margt til þess, að
aflið, sem þarna ræður ferðinni,
komi innan frá og lýsi sér, í
hátterni þessara grasæta, bæði
fleygra og ófleygra, þegar líður að
þessum dómsdegi? Mér kemur í
hug það fyrirbæri, sem þú hefur
sjálfur rannsakað, öllum öðrum
fremur, og kallar „streitu". Það er
óhætt að slá því föstu að öll
minnimáttarkennd hrindi henni af
stað og hún endar með því að
einstaklingurinn verður að gefast
upp fyrir ofureflinu, sem móðir
náttúra hefur alltaf ætlað sigur-
launin.
Ég hef oft velt þessu feigðar-
flani læmingjans fyrir mér og
komist að þeirri niðurstöðu, að það
eigi upptök sín í heilabúi hans, á
sama hátt og ratvísi fugla og fiska
til bernskustöðvanna. Hvar ætti
það frekar að eiga upptök sín? Þar
bæri því fyrst og fremst að leita
hennar.
Þú gerir ráð fyrir að rjúpna-
stofninn okkar skipti „tugum ef
ekki hundruðum þúsunda", í okt.
s.l. Þetta er auðvitað ágiskun, enda
þyrfti yfirnáttúrlegt reikningshöf-
uð til að fara nærri um það, ekki
síður en ósvikinn spámann til að
segja um hvað þetta „jafnvægi"
sem þú telur að hafi verið í stofni
rjúpunnar síðustu árin, vari lengi.
Þá er næst að athuga betur það,
er þú segir um dauðsföll rjúpunn-
ar á fyrsta og öðru ári:
Segjum svo að rjúpnastofninn sé
'nú hundrað þúsund á öllu landinu
og þar af deyi náttúrlegum dauða
fjórir af hverjum sex ungum, sem
voru á stjái í október og þar til
varptími byrjar að vori. Éf við nú
áætlum þá í okt. s.l. sextíu þúsund,
falla þá fjörutíu þúsund í valinn á
þessum tíma fyrir hinum slynga
sláttumanni. Þar við bætist svo
sextíu % af fullorðna fuglinum
sem við skulum áætla ríflega, eða
fjörutíu þúsund. Og þetta hrun
gerist án þess að einu skoti sé
hleypt úr byssu. Það er með öðrum
orðum meira en helmingur af
öllum rjúpum, sem áttu hér heima
i okt. s.l.
Ég átta mig ekki vel á þessu, —
Arnþór minn, — enda orðinn illa
sljór. Það vefst nefnilega fyrir mér
hvernig rjúpum fór að fjölga eins
ört og þær hafa oft gert, ef þessi
dauðsföll væru staðreynd ár eftir
ár. Þessi kenning er líka komin til
ára sinna, því langt er síðan ég
gerði tilraun, oftar en einu sinni,
til að fá sannanir fyrir henni og
hafði þá góða sjón. Alltaf kom ég
þó með öngul í rassi úr þeim
ferðum, eins og oft vill verða hjá
vísindamönnum. Þær ferðir mínar
urðu líka til þess að efasemdin,
tortryggnin og þrjóskan létu mig
aldrei í fríði og gáfu mér langt nef,
þegar ég fann ekki það, sem ég
leitaði að. Og til þess að skýra
þetta mótlæti mitt, örlítið betur,
er hér frásögn af einni slíkri
fýluför:
Það var einn vetur, fyrir meira
en þrjátíu árum, að mikið var af
rjúpum í Öxarfirði eftir áramótin,
því jarðlaust varð til heiða vegna
harðfennis og storku. I miðsveit
Öxarfjarðar var aftur alautt, á
stórum svæðum, og því nóg að
moða úr fyrir rjúpur. Þannig hélst
jarðlag fram um sumarmál.
I Öxarfirði eru mörg fell, ásar og
fjallahlíðar skógi vaxnar. Þar hafa
því rjúpur ágætt skjól hvaðan sem
vindar blása. Þar eru því vissir
staðir, sem þær sækjast mest eftir
að dvelja á næsturnar.
; Þegar snjór var að mestu
horfinn nema í dýpstu hvilftunum,
þar sem skógurinn var þéttastur
og skjólið best, fór ég þangað
forvitnisferð, og voru þar fannirn-
ir svo þaktar rjúpnasaur, að ætla
mátti að þar hefðu þær haldið til
hundruð saman í margar vikur,
bæði dag og nótt. Á sama tíma lá
leið mín með símalínu er lá á milli
skógivaxinna hæða, að vestan
Skinnastaðahöfði, en að austan
Akurskinn. Á tæpri kílómeters
vegalengd taldi ég yfir þrjátíu
dúnflekki þar sem krummar höfðu
fengið sér góða bita. Símavírarnir
þar höfðu orðið rjúpunum að
fjörtjóni á þessari fjölförnu loft-
Ieið þeirra að og frá næturstað. I
áður nefndum náttstöðum þeirra, í
skógarhvilftunum, fann ég aftur á
móti engan einasta dúnflekk.
Slíkar athuganir höfðu þau áhrif,
að síðan hafa allar fullyrðingar
fræðimanna, um þennan válega
dauða rjúpna í vetrarklæðum,
vakið tortryggni mína gagnvart
ýmsu fleiru, sem vísindamenn
hafa talið sannað og lái mér það
hver sem vill.
Ég skil því mæta vel þá
vísindamenn, sem verða fyrir
svipuðum vonbrigðum, þegar þeir
standa, augliti til auglitis, við
ýktar og ímyndaðar frásagnir
manna. Hér er eitt lítið dæmi eftir
ummælum fræðimanns, sem ég
vissi að sagði rétt frá. Hann átti
þá heima í Reykjavík, þegar þetta
gerðist.
Síminn hringdi snemma að
morgni. Hann þekkti strax rödd-
ina. Það var frú, sem ávarpaði
hann. Hún bað hann blessaðan að
koma fljótt, það væri kominn örn
inn í stofuna hjá sér, og sæti á
píanóinu. Vísindamaðurinn greip
háf og fleiri tæki, sem notuð eru
við varasaman andstæðing, því
hann var ýmsu vanur. Svo hraðaði
hann sér á fund frúarinnar. Hún
stóð á tröppunum við húsið sitt, og
fagnaði honum eins og frelsara
sínum. Þegar hún svo opnaði
stofudyrnar með gætni, svo hann
gæti gægst inn, nam hann staðar
um stund og hvíslaði svo að frúnni:
„Það situr bara smyrill á píanóinu
þínu, elskan mín“.
Við slíkar aðstæður lái ég
engum þó efasemdin og þrjóskan
rumskist í brjósti hans, þegar
hann leggur af stað næst, til að
sinna sínum skyldustörfum og
hugðarmálum. Það mætti líka
segja mér að sú síðarnefnda væri
við því búin að spyrna við fótum,
eins og naut, sem á að reka út í
rótlaust mýrarfen.
Þegar ég heyrði þessa sögu,
flaug mér þó í hug, að frúin hefði
verið svona klók, eins og gamlar
refaskyttur, að breyta nafninu á
fuglinum sem hún þekkti vel, til að
flýta fyrir því að hjálpin bærist.
Og vissulega var það snjallræði,
sem bar tilætlaðan árangur.
Ég vík þá aftur að eftirleit
minni að dauðu rjúpunum í
skógarhvilftunum, þar sem þær
höfðu dvalið svo lengi. Mér komu
þá í hug þær rjúpur, sem dáið
höfðu hundruð og þúsundum
saman, vegna frosta og fóður-
skorts, hér á Norðurlandi og víðar,
og ótal öruggar heimildir herma.
Þá sáust líka oft, eftir að snjó
leysti á vorin, ljósir blettir sunnan
í fjallshlíðum, þar sem skafið
hafði af tindum, og rjúpur höfðu
lengst haft eitthvað til að tína í
sarpinn, eins og t.d. sunnan í
Silfrastaðafjalli í Skagafirði. Þeg-
ar betur var að gáð, reyndust
'þessir ljósu blettir þakktir rjúpna-
dún.
Þegar auðnast á vorin, leynast
engum vængir af rjúpum, sem dáið
hafa í vetrarklæðum, og því
fremur, sem þeir eru oft fastir við
bringubeinið.
Þó ótal margt hafi orðið útund-
an að minnsta á í þessum línum til
þín, þá má þó ekki farast fyrir að
þakka þér — alveg sérstaklega
eftirfarandi yfirlýsingu: „Það er
ekkert, sem mælir með friðun
rjúpunnar, fyrr en stofninn er
kominn í lágmark."
Þessi játning þín er mér ákaf-
lega mikils virði. En er þá rjúpan
ekki orðin nógu fáliðuð núna, til að
réttlæta friðun? Og var hún ekki
líka í lágmarki árin 1959 og 1968?
Eða átti friðun hennar 1921, 1930
og 1940 ekki sinn þátt í því að
stofninn náði sér svo fljótt upp
aftur?
Viðhorf, sem verður
að breytast
Þótt virðast megi að ég hafi hér
látið vaða á súðum, í þessu spjalli
við þig, þá eru það þó aðeins brot
af því, sem bera mundi á góma, ef
við gætum talað saman í næði.
Það, sem ég ætla nú að bæta við,
er þó langt um alvarlegra. I spjalli
þínu við blaðamann Tímans, og
áður er að vikið, kemur alsnakin
fram á sjónvarsviðið sú taumlausa
eigingirni og það tillitsleysi, sem
því miður hefur, á síðustu árum
færst alvarlega í aukana, gegn öllu
lífi í samskiptum manna og
sömuleiðis gagnvart þeim lögum,
sem virðast þó vænlegustu
hömlurnar til að takmarka
athafnir okkar, eða frelsið því allt
þarf að hafa sín takmörk. Ekkert
orð hygg ég að sé hins herfilega
misnotað eins og orðið frelsi, nema
ef vera skyldi orðið ást.
Það er skoðun þín, að rjúpna-,
stofninn þoli meira álag en verið
hefur. Þú leggur því til að leyft
verði að skjóta rjúpur strax fyrsta
september og færir rök að því með
eftirfarandi orðum: „Rjúpnastofn-
inn nýtist betur ef veiðitíminn
hefst fyrr, auk þess sem núverandi
fyrirkomulag býður upp á lögbrot
og eykur álag á gæsa- og anda-
stofnana, sem síður mega við því
en rjúpnastofninn." Svo mörg eru
þau orð.
Kæmir þú hingað norður í
Öxarfjörð og Kelduhvefi í maí,
þegar tún eru byrjuð að taka við
sér, á láglendi en öll jörð hulin
snjó, niður í byggð og svo aftur
seint í september, þegar þessir
sömu staðir eru auðir en snjór
hylur allt land niður að þrjátíu
metrum yfir sjó, mætti trú þín
vera með afbrigðum máttug, ef
ekki kæmi hik á þig að fullyrða, að
gæsastofninn sé fullnýttur. En það
er annað, sem engum dylst, og er
svo alvarlegt, að því þarf að mæta
af fyllstu einurð og óbilandi festu.
Það er gefið í skyn í orðum þeim,
sem birt eru yfir þessu samtali við
blaðamanninn, og eru á þessa leið:
„Skotveiðimanna freistað til lög-
brota.“
Ef þessum „skot-veiði-mönnum“
er það svo mikil freisting að sjá
rjúpu stökkva upp úr skorningi í
góðu færi, að þeir geti ekki stillt
sig nema að skjóta hana, þótt hún
sé ekki nema hálfvaxin, og þar á
ofan friðuð, já, þá eru þarna á ferð
svo miklir ógnvaldar öllu fuglalífi
í landinu, að ekkert nema nógu
háar sektir geta hamlað gegn þeim
öflum, sem þarna ráða gerðum
þeirra. Það ber því vissulega að
þakka hvernig þar er að málum
staðið, í áðurnefndu frumvarpi.
Mér verður oft hugsað til okkar
ágætu fiskifræðinga, hvað þeir
mundu leggja til málanna, til
varnar rjúpnastofninum, ef þeir
væru þar hvattir til ráða, og þeim
fuglum sem þú veist að ekki eru
fleygir 1. september, eins og sumar
andategundir sem tekið hafa
tryggð við fjallavötnin fagurblá.
Þeir menn, sem þarna er lýst, og
fara um óbyggðir þessa lands og
finna meiri svölun í því að skjóta
fugla en að setjast á vatnsbakka
og njóta þess að fylgjast með
háttum þeirra, eru slíkir vágestir,
að framar öllu þarf að hamla gegn
heimsóknum þeirra.
„Fagurt er á fjöllunum núna,“
sagði Halla forðum. Þetta skilja
best þeir, sem þar hafa dvalið á
sumarkvöldum við sólblikuð
fjallavötn, þar sem svanir eru að
gæða sér á gróðri þeirra og
grasendur þyrpast að þeim til að
góma þar, sem upp flýtur. Þegar
svo þessir sömu menn koma
þangað aftur, eftir máske áratugi,
og sjá þar engan svan og enga önd,
ættu flestir að fara nærri um, hve
vonbrigði þeirra verða mikil og
söknuðurinn sár.
Eitt af því, sem hefur dregist,
allt of lengi er að setja reglur um
það, hvernig eigi að umgangast
þessa fleygu öræfabúa, sem byggja
þetta land, bæði synta og ósynta. I
því sambandi vitna ég hér í 2. lið 5.
gr. frumvarpsins, sem áður er
nefnt, og lagt er til að verði aftur
að lögum. Hún er á þessa leið:
„Öllum ísl. ríkisborgurum eru
fuglaveiðar heimilar í afréttum og
almenningum, utan landareigna
lögbýla, enda geti enginn sannað
eignarrétt sinn til þeirra." Er
hægt að opna betur allar leiðir, að
íbúum öræfanna, til að granda
þeim, en með þessari yfirlýsingu,
ef hún verður að lögum? Ég held,
að engum sem gefur sér tíma til
umhugsunar, leynist það, hve
alvarlegar afleiðingarnar verða og
eru nú þegar orðnar — vegna
slíkrar heimildar.
Þeim, sem ekki nægir að beina
hæfni sinni að dauðum hlutum,
ættu þá fremur að beina þeirri
hvöt sinni að fuglum, sem of mikil
mergð er af og eru einnig vargar í
véum, og þá auðvitað á flugi. Það
væri því bráðnauðsyn að ákveða og
merkja staði, á ystu nesjum, fjarri
mannabústöðum fyrir þessa „skot-
veiði-menn“, þar sem lögregla
hefði þó aðstöðu að fylgjast með
því, sem þar gerðist. Það mundi
áreiðanlega draga úr sókninni í þá
fuglastofna, sem nú eiga í vök að
verjast.
Það er engin ímyndun, að
óbyggðir Islands búa yfir þeim
töfrum, sem heilla alla, er vilja
ganga á vit þeirra, til að njóta þar
hvíldar næturlangt. Gróðurfar og
fuglalíf umhverfis tjaldstaðinn á
sinn þátt í því að skapa þær
unaðsstundir, er seint gleymast.
Mér er því efst í huga að biðja þig,
Arnþór minn, og alla þá, sem af
innri hvöt vilja leggja lið þeirri
landvernd, sem nú virðist hafa
haslað sér völl í hugum Islendinga,
svo hún megi eflast og bera
ríkulegan ávöxt, í brjóstum niðja
okkar, svo þeir fái fremur greint
og geti notið meiri lífsfyllingar í
sambúð við landið sitt.
Verði þessi orðaskipti og það
umrót, sem blessuð rjúpan hvíta
hefur vakið í brjóstum lands-
manna til þess að þeir greini betur
hvað gera verður til styrktar þeim
öflum, sem gefá lífi okkar mest
gildi ja, þá hefur lítil þúfa velt
þungu hlassi og áreiðanlega betur
af stað farið en heima setið.
Með bestu óskum og von um ört
batnandi mannlíf.
Ytri Hlíð. 640 Ilúsavík. nóv. 1978.