Morgunblaðið - 10.05.1979, Blaðsíða 18

18
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 10. MAI 1979
Minning:
Kristján Jónsson
kaupmaður
Fæddur 20. september 1911
Dáinn 1. maí 1979
Kristján Jónsson í Kiddabúð
var hlédrægur maður og æðrulaus.
Engum reyndist kleift að skyggn-
ast undir yfirborð margslungins
hugans, nema allra nánustu vin-
um hans, en hann var lika sannur
vinur þeirra, staðfastur og tröll-
tryggur, einkum ef þeir áttu við
erfiðleika að etja. Einbeitni hans
og hreinskilni voru fágætlega
samtvinnuð lífsbaráttu hans og
veraldarstríði, þrotlausri baráttu
gegn ólæknandi sjúkdómum.
Kristján var hraustur og lífs-
þyrstur unglingur, sem stöðugt
þráði að teyga af lindum náttúr-
unnar, ganga á fjöll og busla í
jökulvötnum, hlaupa, dansa og
ólmast, hlusta á tónlist og tilbiðja
Guð og listir. En hann hafði
tæplega slitið barnsskónum er
skriðan hljóp í veg fyrir þetta
glaðlynda veraldarbarn og engin
ráð voru til að stöðva.
Þegar við síðast gengum saman
á Snæfellsjökul fyrir 40 árum, var
vor í lofti eins og núna, en svo var
hitinn þá brennandi að ennþá má
sjá örin á andlitum okkar ef grannt
er skoðað. Man enn hve létt við
hlupum upp og ofan brekkurnar,
en stirðleikinn í liðunum kann að
eiga eftir að lagast er við flytjum í
sumarbústaðina og röbbum saman
um sameiginlegan ástvin okkar,
Ljósvíkinginn hans Halldórs. Þá
þurfti nú ekki vélsleða til að
komast leiðar sinnar.
Ragnar Jónsson.
Fregn af andláti góðs vinar
fylgir ávallt þungur hljómur, jafn-
vel þótt hún hafi ekki komið á
óvart. Nú þegar Kristján Jónsson
er genginn, loðir slíkur hljómur í
hlustum mér og sameinast með
einhverjum hætti miklum vor-
kulda. Ég lít um öxl og verð
sannast sagna undrandi, þegar
það rennur upp fyrir mér, að senn
eru fjörutíu og þrjú ár liðin síðan
kynni okkar hófust. Ég kom hing-
að til Reykjavíkur að áliðnu sumri
1936, hugðist semja hér skáldsögu,
svo sem títt var um ýmsa sveita-
pilta á þeim árum, og fór að
spyrjast fyrir um herbergi. Þá
bárust mér þau skilaboð frá
Kristjáni Jónssyni, sem ég þekkti
naumast í sjón og hafði aldrei
rætt við, að hann byði mér að vera
um tíma mér að kostnaðarlausu í
herbergi einu í íbúð sinni að
Eiríksgötu 25, þar sem hann bjó
ásamt Herdísi Kristjánsdóttur
móður sinni, Bjargmundi Sveins-
syni stjúpföður sínum og þremur
systkinum. Þegar ég ætlaði að
fara að taka á mig náðir fyrsta
kvóldið í þessu ágæta herbergi,
birtist Kristján í dyrunum, hávax-
inn maður, hraustlegur og vask-
legur, bjartur yfirlitum og svip-
hreinn. Ertu ekki til í að hlusta
með mér á plötu? spurði hann
blátt áfram og bauð mér inn í
stofu sína, þar sem hann átti
fyrirtaks grammófón á þeirrar
tíðar kvarða og allmargar hljóm-
plötur með sígildri tónlist. Síðan
bar það oft við meðan ég bjó hjá
honum og fólki hans, að við
hlustuðum saman á tónverk, sem
urðu mér eins og opinberun feg-
urðar og unaðssemda. Mér vannst
líka vel á Eiríksgötu 25. í nóvem-
ber lauk ég við einhverskonar
skáldsögu og las þvínæst af henni
prófarkir, en á jólaföstu kvaddi ég
velgerðarmann minn og sigldi til
Kaupmannahafnar. Mig fór þó
brátt að gruna, að sakir reynslu-
leysis og margháttaðrar fávizku
hefði mér ekki auðnazt að semja
góða bók. Um hitt þurfti ég ekki
að efast, að ég hafði kynnzt góðu
og ógleymanlegu fólki.
Kristján Jónsson hafði yndi af
útivist í tómstundum sínum, og á
árunum fyrir síðari heimsstyrjöld
mun hann hafa iðkað nokkuð
íþróttir, til að mynda skíðaferðir
og fjallgöngur. En snemma á
styrjaldarárunum hafði ég veður
af því, að þessi knálegi atgervis-
maður gengi ekki lengur heill til
skógar. Hann var sjálfur óvílsam-
ur, gerði lítið úr lasleika sínum og
kvaðst mundu hrista hann af sér.
Um svipað leyti stofnaði hann
heimili, og hygg ég að allir geti
undir það tekið, sem kynnzt hafa
konu hans, Sigríði Helgadóttur, að
um mannkosti eigi hún fáa jafn-
ingja. Þau hjónin eignuðust dótt-
ur, mikið efnisbarn, sem hlaut
nafn Herdísar ömmu sinnar og
varð eins og geta má nærri eftir-
læti foreldra sinna. Enn skugginn
hélt áfram að dökkna: Sjúkdómur
Kristjáns, asmaveikin, ágerðist án
afláts og gekk brátt svo nærri
honum, að hann afréð að reyna að
leita sér lækninga vestur í Banda-
ríkjum, sigla á miklum hættutím-
um yfir þvert Atlantshafið. Mér er
í minni hvað mér hnykkti við,
þegar fundum okkar bar saman
vestanhafs á útmánuðum 1944.
Svo mjög hafði hann látið á sjá —
og gat nú ekki framar dulið fyrir
öðrum, hversu þjáður hann var.
Því fór samt fjarri, að hann
kvartaði, heldur taldi hann góðar
horfur á því, að hann kæmist senn
til fullrar heilsu með aðstoð fær-
ustu sérfræðinga. Þær vonir
brugðust honum að mestu. Hann
átti eftir að leita aftur og aftur á
fund erlendra lækna, og vissulega
urðu þeir honum að miklu liði, en
sjúkdóminn losnaði hann aldrei
við. Til hinztu stundar varð hann
dag hvern að halda honum í
skefjum með lyfjum, en vissi þó
einlægt af honum og var með
köflum illa haldinn.
Þrátt fyrir þessa þungbæru
raun var Kristján eljumaður á
hverju sem gekk, starfsamur og
kappsamur. Hann var upp alinn
við fátækt, tók snemma þátt í
lífsbaráttunni og reyndist þegar á
barnsaldri hörkuduglegur. Af
sjálfsdáðum tókst honum að afla
sér verulegrar menntunar bæði
hér og erlendis, en á samfelldu
námi í menntaskóla og háskóla,
sem hugur hans stóð til, voru
engin tök. Hann sneri sér að
verzlunarstörfum og varð skjótt
kunnur á því sviði, rak hér áratug-
um saman nokkrar matvörubúðir,
sem höfðu orð á sér sakir snyrti-
brags og vöruvöndunar, en einnig
stýrði hann rekstri fleiri fyrir-
tækja, svo sem bókaverzlana.
Aðrir munu þó færari en ég til að
fjalla um störf hans öll á þessum
vettvangi; en mig langar til að
drepa lítillega á annan þátt í ævi
hans, sem fáum mun vera kunnyr
vegna áskapaðrar hlédrægni hans
og eindreginna fyrirmæla um að
láta sín þar að öngvu getið.
Kristján hafði sem sé um langt
skeið drjúg áhrif á framgang
margra þeirra hluta í íslenzku
menningarlífi, sem horfðu til
heilla. Yndi hans af listum og
lifandi áhugi hans á viðgangi
þeirra og vexti spratt af innri
þörf. Hann varð ungur vinur og
félagi þjóðkunns manns, Ragnars
Jónssonar bókaútgefanda, og
hyKg ég að allar götur síðan hafi
þeir haft samvinnu og samráð um
menningarleg efni. Hann komst
einnig ungur í kynni við marga
helztu listamenn og rithöfunda
þjóðarinnar og bar verk þeirra og
hag mjög fyrir brjósti. Ég nefni
hér einungis þrjá: Halldór
Laxness, Agrím Jónsson og
Jóhannes Kjarval. Sá síðastnefndi
var í raun tengdur honum, þar eð
Bjargmundur, stjúpfaðir
Kristjáns, var bóðir Kjarvals.
Sennilega er það á fárra manna
vitorði, hvílíkan hauk í horni
Kjarval átti, þar sem Kristján
var, enda má segja að gagnger
umskipti hafi orðið um aðbúð
þessa meistara og jafnframt um
viðhorf annarra til hans eftir að
þeir kynntust. Vakinn og sofinn
kappkostaði Kristján að verða
honum að liði: hjálpaði honum að
sýna verk hans og selja þau, bað
honum að búa í húsi sínu og hafa
þar ákjósanlega vinnustofu auk
þeirrar sem hann leigði í Austur-
stræti, gætti þess að eftir honum
væri munað á hátíðisstundum í
lífi hans, sýndi honum í einu orði
fágæta umhyggju og drengskap.
Þegar ákveðið var að Helgafell
gæfi út bók um Kjarval, féll það
að verulegu leyti í hlut Kristjáns
að draga að föng í hana. Og þar
var nú ekki verið að kasta höndun-
um til neins: Heimsfrægur
snillingur var fenginn til að semja
formála að bókinni, litprentanir
allar gerðar hjá víðkunnu erlendu
firma og jafnframt vandaðri
myndamót en hér höfðu áður sézt,
úrvalspappír keyptur og bezta
prentsverta sem völ var á, bók-
bandsefni valið af mikilli kost-
gæfni og smekkvísi. Fyrirmæli um
umbrot, röðun og skipan mynda,
gaf Kristján einnig. Og meðan á
vinnslu bókarinnar stóð mátti
heita, að hann væri með annan
fótinn í prentsmiðjunni til þess að
sjá um að ekkert færi úrskeiðis.
Ég dreg ekki í efa að sitthvað megi
finna að útliti og frágangi þessar-
ar bókar um Kjarval; en þó er ég
sannfærður um, að þegar hún kom
út haustið 1950 hafi naumast verið
unnt að knýja fram hérlendis
betri árangur um gerð hennar
alla.
Fjölmörg dæmi önnur um hug
Kristjáns til íslenzkra listamanna
eru mér kunn, en ég tel mér ekki
heimilt að rekja þau í þessari
fátæklegu kveðju minni. Hann var
maður höfðingsskapar og mikillar
lundar, þar sem ekkert smálegt
fékk þrifizt. Vinum sínum
reyndist hann tryggðatröll og
einstaklega fundvís á leiðir 'til að
sýna þeim ræktarsemi og gleðja
þá. Sá var til að mynda háttur
hans árum saman að bjóða mér á
hverju sumri, og stundum oft,
austur á æskustöðvar mínar við
Sog, ýmist með sér einum ellegar
góðum félögum. Margar þessara
ferða urðu mér ekki aðeins til
mikillar hressingar og skemmtun-
ar, heldur og til andlegs
ávinnings. Kristján var að eðlis-
fari alúðin sjálf, glaðvær og ræð-
inn, en í ofanálag bráðskarpur,
svo að unun var að blanda geði við
hann, ekki sízt í einrúmi, þegar
talið snerist um þau efni sem
hann bar sérstaklega fyrir brjósti.
Seint munu mér líða úr minni þeir
morgnar, þegar við gengum sam-
an um döggvot kjörr í bungóttu
hrauninu við Sog, ellegar þau
kvöld, þegar við sátum á fljóts-
bakkanum undir roðnandi himni
og hlustuðum á tónlist flúða og
strengja. Kristjáni unni ættjörð
sinni heitu hjarta og skynjaði
fegurð hennar af miklum næm-
leika, eins og ljósmyndir þær og
kvikmyndir, sem hann tók stund-
um sér til gamans, báru glöggt
vitni um. Ein þessara stuttu kvik-
mynda hans er þar að auki ákaf-
lega merk heimild. Hún er tekin á
Þingvöllum, líklega fyrir aldar-
fjórðungi eða svo, á haustdegi eins
og þeir geta orðið fegurstir.
Kjarval er að keppast við að mála
á barmi Almannagjár, runnar og
lyngþúfur glóa, vatnið er samfelld
skuggsjá himins og góðveðurs-
skýja. Þegar degi tekur að halla og
Kjarval er í þann veginn að ljúka
við málverk sitt, ber það til
tíðinda að bifreið á suðurleið
nemur staðar á þjóðveginum og út
úr henni snarast enginn annar en
Ásgrímur Jónsson listmálari.
Meistararnir heilsast með miklum
glæsibrag, ræðast við í bróðerni
nokkra stund og kveðjast síðan.
Ég leyfi mér að spá því, að þessi
stutta kvikmynd veroi talin ger-
semi þegar fram líða stundir — og
muni þá verða sýnd þjóðinni oft og
mörgum sinnum.
Þeir einir sem reynt hafa, munu
geta um það borið, hvílík þraut er
í því fólgin að þurfa að stríða við
heilsubrest áratug eftir áratug,
svo sem Kristján Jónsson varð að
gera. Að öðru leyti var hann mikill
gæfumaður. Hann átti frábærlega
góða konu og elskulega dóttur.
Honum varð vel til vina, því að
öllum sem kynntust honum
eitthvað að ráði hlaut að þykja
vænt um hann og láta sér annt um
hann. Honum var sú gáfa gefin að
geta notið þeirra verðmæta sem
hvorki mölur né ryð frá grandað:
náttúrufegurðar, lista og bók-
mennta. Nú þegar hann hefur
verið kvaddur brott með þungum
hljómi, býr þakklæti, söknuður og
tregi í hugum vina hans og félaga.
Við hjónin og synir okkar vott-
um öllum ástvinum hans dýpstu
samúð á skilnaðarstund.
Blessuð sé minning þessa mikil-
hæfa manns og góða drengs.
Blessuð sé minning Kristjáns
Jónssonar.
Ólafur Jóhann Sigurðsson.
Vinur minn, Kristján Jónsson,
er allur.
Sú fregn barst skyndilega, en
ekki fyrirvaralaust. Við, sem vor-
um vinir hans, höfðum hin seinni
ár fylgst með tvísýnni baráttu
hans við illvígan sjúkdóm. Aldrei
mælti hann æðruorð í þeim ójafna
leik. Engu að síður vissum við,
vinir hans, að hverju fór. Nú er
þessu hljóðláta stríði lokið.
Vinátta okkar á sér djúpar
rætur. Þess vegna á ég bágt með
að finna þessum orðum mínum
stað, þegar ég mæli eftir hann.
Það er ef til vill við hæfi. Sjálfur
var hann maður dulur. Hann
flíkaði litt tilfinningum sínum.
Samt gat engum dulist, sem
þekkti hann, að hann var tilfinn-
ingaríkur maður.
Fáir, sem kynntust honum í
hversdagslegri umgengni, vissu
hvern mann hann hafði að geyma.
Hann hafði ekki fetað troðna slóð.
Honum var hvergi vísað til sætis í
skjóli frændgarðs, skólagöngu eða
bræðralags sameiginlegra hags-
muna. Það Sem hann var, var
hann af sjálfum sér. Einn og
óstuddur.
En þótt honum yrði vel ágengt á
veraldarvísu, miklaðist hann ekki
af því. I návist hans og orðræðu
fór ekki milli mála, að honum
þótti flest eftirsóknarverðara en
auðsæld eða ríkidæmi. Það veittist
honum, að því er virtist, fyrir-
hafnarlaust.
Hann hafði þess vegna efni á að
láta sér annara um önnur gæði.
Og fannst miður, að ævikjör
æskuáranna leyfðu ekki, að hann
beitti kröftum við önnur viðfangs-
efni.
Skólaganga hans var ekki löng.
Samt var hann betur menntaður
en margur sem eyðir ævinni á
skólabekk. Hann las mikið. Og það
sem meira var, hann mundi það
sem hann las, bæði í bundnu máli
og óbundnu. Og kunni með að fara
á fárra vina fundi.
Daglegt brauð Kidda, en svo var
vinum hans tamast að kalla hann,
var kaupmennska og annar
atvinnurekstur. Það starf rækti
hann af fyrirhyggju og atorku.
Hugur hans stóð þó til annars.
Hversu margir hafa þeir ekki
verið, íslenzkir góðbændur, sem
bjuggu góðu búi, þótt hugur þeirra
stæði til mennta og fræða. Og
máttu blóta á laun.
Það var líka hlutskipti Kidda.
Á unga aldri stundaði hann
fjallgöngur og útilíf af kappi.
Hann hafði næmt auga fyrir
náttúrufegurð. I stað þess að festa
hana á léreft, festi hann hana á
filmu, en ljósmyndir hans báru
smekk hans órækt vitni.
Málverkið var samt hans
ástríða. Það átti hug hans allan
Skáldskaparþörf og fegurðarskyn
áttu þar sitt óðal. Góðu heilli fékk
sú lífsnautn byr undir báða vængi
í vináttu hans við sjálfan meistara
Kjarval. Áratugum saman var
hann sérstakur trúnaðarmaður og
ráðgjafi meistarans. Málverka-
safn þeirra hjóna Kidda og Siggu
á vart nokkurn sinn líka í
einstaklingseigu hérlendra
manna.
Þeir sem báru gæfu til að
kynnast Kidda náið, eða eignast
vináttu hans, munu fyrst og
fremst minnast hans sakir óvenju-
legra mannkosta, sem hann hafði
til að bera. Gáfur hans, skarp-
skyggni og hispursleysi fengu ekki
dulist. Hann ávann sér traust
samferðamanna. Orð hans voru
gulls í gildi.
Að leiðarlokum ber að þakka
áratuga gamla trygga vináttu við
okkpr hjónin og fjölskyldu okkar.
Ógleymanlegar verða okkur sam-
verustundirnar á fallega heimil-
inu að Njálsgötu 64, við Álftavatn-
ið bjarta og Fljótið helga. Sönn
vinátta er eitt það besta og dýr-
mætasta sem til er í lífinu.
Blessuð sé minning hins látna
heiðursmanns.
Björgvin Schram.
Um áratugi settu „Kiddabúðir"
svip á bæinn. Þessar búðir voru
matvöruverzlanir og þekktar fyrir
góðar vörur og alúðlega
afgreiðsluhætti og snyrti-
mennsku. Eigandi þessara
verzlana og maðurinn á bak við
þetta þekkta nafn var Kristján
Jónsson, — Kiddi í Kiddabúð.
En Kristján rak einnig
glæsilegar bókaverzlanir undir
nafninu Helgafell, og eru tvær
þeirra starfandi af fullum krafti í
dag. Eins og að líkum lætur, þurfti
mikið starflið í svo margar og
stórar verzlanir, og segir það sína
sögu að hjá Kristjáni vann oft
sama fólkið i áratugi.
Margir sem verið höfðu
verzlunarstjórar hjá Kristjáni
urðu síðar kaupmenn og forystu-
menn í félögum og samtökum
kaupmanna og þótti gott vega-
nesti, það sem þeir höfðu hjá
honum lært í verzlun og viðskipt-
um.
Kristján var þátttakandi í
mörgum fleiri fyrirtækjum, en hér
hafa verið talin. Hann var m.a.
einn af stofnendum og eigendum
Bananasölunnar h.f., sem var
brautryðjandi fyrirtæki, hér á
landi, á sínu sviði.
Auk þess að vera svo umsvifa-
mikill kaupsýlsumaður, lét
Kristján að sér kveða í félags-
málum kaupmanna.
Hann var einn af aðalhvata-
mönnum að stofnun Kaupmanna-
samtaka Islands og var kjörinn
varaformaður í fyrstu stjórn
þeirra.
Árið 1954 var Kristján kjörinn
formaður samtakanna og skipaði
þann sess nokkur ár.
Hann sat í stjórn Innkaupasam-
bands bóksala hf. frá stofnun þess
og til dauðadags. Hann var í
stjórn Félags bókaverzlana frá
stofnun þess félags og þar til fyrir
tveimur árum. Hann var um ára-
bil í ritnefnd Verzlunartíðind-
anna.
Kristján Jónsson var traustur
og ráðhollur í öllum sínum störf-
um og vann stétt sinni ómetanlegt
Kagn.
Félag bókaverzlana og Kaup-
mannasamtök íslands þakka hon-
um óeigingjarnt forystuhlutverk á
liðnum áratugum og senda fjöl-
skyldu hans samúðarkveðjur.
-jib.