Morgunblaðið - 10.05.1979, Blaðsíða 21

MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 10. MAÍ1979
21
menns innflutnings numið nálægt 8%,
sem er allmiklu meira en þróun þjóðar-
útgjalda gaf tilefni til. Stafaði þetta
vafalaust að nokkru leyti af hinni miklu
óvissu, sem ríkti í efnahags- og gengis-
málum mikinn hluta ársins og leiddi til
aukinnar eftirspurnar eftir innfluttum
vörum.
Mikil aukning var á þjónustuviðskipt-
um á síðastliðnu ári, bæði tekjum og
útgjöldum, og jókst hvort tveggja um
nálægt 20% miðað við fast meðalgengi.
Þjónustutekjur námu á árinu 73,5
milljörðum króna, en þjónustugjöld 73,1
milljarði, svo að um hagstæðan jöfnuð að
fjárhæð 400 millj. kr. var að ræða á
árinu.
Viðskipta jöfnuður
hagstæður um
8 milljarða
Séu þær tölur um viðskipti með vörur
og þjónustu, sem ég hef nú rakið,
dregnar saman í eitt, kemur fram, að
viðskiptajöfnuðurinn hefur verið hag-
stæður á síðastliðnu ári um 8 milljarða
króna, en það jafngildir 1,5% af þjóðar-
framleiðslu. Árið áður hafði hins vegar
verið viðskiptahalli, er nam á verðlagi
þess árs 9,7 milljörðum króna, sem var
jafngildi 2,6% af þjóðarframleiðslu. Rétt
er þó að benda á, að þessar tölur gefa
ekki að öllu leyti réttan samanburð á
raunverulegri afkomu þjóðarbúsins út á
við á þessum tveimur árum. I fyrsta lagi
er á það að benda, að miklar birgðir
útflutningsafurða söfnuðust saman á
árinu 1977, en mikil birgðalækkun átti
sér aftur á móti stað á síðastliðnu ári, en
þessi birgðasveifla skýrir um % hluta
þess bata, sem átti sér stað í viðskipta-
jöfnuði milli þessara tveggja ára. í öðru
lagi var mikil lækkun á innflutningi
sérstakra fjárfestingarvara, einkum
skipa, árið 1978, og hefur það einnig
veruleg áhrif á þennan samanburð.
Vitaskuld verður aldrei leiðrétt fyrir
sveiflum af þessu tagi, svo að óyggjandi
sé, en óhætt er að fullyrða, að viðskipta-
jöfnuðurinn hafi verið í mjög sæmilegu
jafnvægi bæði þessi ár.
Við hinn hagstæða viðskiptajöfnuð,
sem ég hef nú gert grein fyrir, bættist
einnig á síðasta ári verulegt innstreymi
fjár vegna fjármagnshreyfinga frá út-
löndum, en þar eru erlendar lántökur
langmikilvægastar. Reyndist fjármagns-
jöfnuðurinn í heild hagstæður á árinu
um rúma 6 milljarða króna en þetta
fjármagnsinnstreymi ásamt hagstæðum
viðskiptajöfnuði leiddi til u.þ.b. 11 millj-
arða króna bata í gjaldeyrisstöðu bank-
anna, og er þá miðað við gengi í lok
ársins 1978. Miðað við sama gengi nam
nettógjaldeyriseign bankakerfisins 20,3
milljörðum króna í lok síðastliðins árs.
Þrátt fyrir þennan mikilsverða bata
vantar þó enn mikið á, að unnizt hafi upp
sú mikla rýrnun gjaldeyrisstöðunnar,
sem átti sér stað á árunum 1974 og 1975.
G j aldeyr isf or ðinn
um áramót 43,8
milljarðar
í heild nam gjaldeyrisforði Seðlabank-
ans í lok síðastliðins árs 43,8 milljörðum
króna, en meira en helmingur hans var
fjármagnaður með gjaldeyrislánum, sem
tekin hafa verið af Seðlabankanum á
undanförnum erfiðleikaárum til þess að
tryggja stöðu þjóðarbúsins út á við.
Meginhluti þessa lánsfjár var fenginn
hjá Aiþjóðagjaldeyrissjóðnum og endur-
lánaður ríkissjóði vegna skuldasöfnunar
hans við Seðlabankann. Voru eftirstöðv-
ar skuldanna við Alþjóðargjaldeyrissjóð-
inn 19,6 milljarðar króna um síðustu
áramót, og er gert ráð fyrir því, að þær
verði að mestu greiddar á næstu þremur
til fjórum árum.
Erlendar skuldir þjóðarbúsins til langs
tíma héldu áfram að vaxa á árinu 1978,
og námu þær í árslok 230 milljörðum
króna miðað við það gengi, sem þá var í
gildi. Innkomið lánsfé á árinu nam um 35
milljörðum króna reiknað á meðalgengi
Jóhannes Nordal
ársins, en afibarganir ásamt endur-
greiðslum skammtíma lána 23 milljörð-
um króna. Nettóskuldaaukning á árinu
nam því tæpum 12 milljörðum króna, en
það er mun minni aukning en átt hefur
sér stað undanfarin ár. Sé skuldabyrði
íslendinga reiknuð sem hlutfall af
þjóðarframleiðslu, hefur hún lítið
breytzt síðustu fjögur ár en legið öll árin
mjög nálægt 35% af verðmæti árlegrar
þjóðarframleiðslu. Svipuðu máli gegnir
um greiðslubyrði vegna erlendra skulda,
en hún hefur reynzt tiltölulega stöðug og
legið á bilinu 13—14% af gjaldeyris-
tekjum þjóðarbúsins undanfarin fjögur
ár. Þótt af þessum tölum megi ráða, að
tekizt hafi síðustu árin að koma í veg
fyrir aukningu á erlendri skuldabyrði
þjóðarbúsins miðað við framleiðslu og
greiðslugetu, er augljóslega full þörf á
áframhaldandi aðhaldi um erlendar
lántökur. Skilyrði fyrir því, að það megi
takast, felst ekki aðeins í aðhaldi á sviði
opinberra framkvæmda og annarrar
fjárfestingar, sem fjármögnuð hefur
verið með innfluttu lánsfé, heldur ekki
síður í því, að gerðar séu ráðstafanir til
að auka framboð á innlendu fjármagni
með bættum ávöxtunarskilyrðum.
„Óstöðvandi víxl-
gangur kaupgjalds
og yerðlags,,
Þær tölur um þjóðarframleiðslu, verð-
mætaráðstöfun og greiðslujöfnuð, sem ég
hef nú rakið, gætu út af fyrir sig bent til
þess, að árið 1978 hafi verið venju fremur
kyrrlátt ár, árferði hagstætt,
framleiðslustarfsemi nálægt meðallagi
og óvenjulega gott jafnvægi milli þjóðar-
útgjalda og ráðstöfunarfjár þjóðarbús-
ins, og þar af leiðandi í viðskiptajöfnuð-
inum við útlönd. En þótt allt þetta megi
til sanns vegar færa, vantar í þessa
heildarmynd greinargerð fyrir þróun
verðlágs og launa, en vandamálin, sem
við var að etja á því sviði, settu öllu öðru
fremur svip sinn á atburðarás ársins á
sviði efnahagsmála og hagstjórnar. Sá
höfuðvandi, sem við var að glíma í þessu
efni, var óstöðvandi víxlgangur kaup-
gjalds og verðlags, sem magnazt hafði
um allan helming á síðari hluta ársins
1977 fyrir áhrif kjarasamninganna, sem
þá voru gerðir, og m.a. höfðu inni að
halda óvenjulega hörð ákvæði um verð-
bætur á laun. Beindist viðleitni stjórn-
valda á árinu bæði að því að reyna að
hemja þessa verðbólguþróun og draga úr
áhrifum hennar á afkomu atvinnuveg-
anna og framleiðslustarfsemi í landinu. í
þessu efni má skipta árinu í þrjú
höfuðtímabil.
Á fyrsta þriðjungi ársins beindist
viðleitni stjórnvalda að því að takmarka
víxlhækkanir launa og verðlags með
beinum breytingum á vísitölukerfinu,
jafnframt því sem reynt var að tryggja
afkomu útflutningsatvinnuveganna með
13% gengisbreytingu, er gildi tók í
febrúarmánuði. Aðgerðir þessar náðu þó
ekki tilgangi sínum, nema að takmörk-
uðu leyti, vegna harðrar andstöðu laun-
þegasamtakanna, og hélt verðbólgan því
enn áfram að vaxa, og var tólf mánaða
hækkun verðlags komin upp í um 43% í
byrjun maímánaðar. Næstu fjóra
mánuði, þ.e.a.s. frá maí og fram í byrjun
september má segja, að ríkt hafi nokkurs
konar millibilsástand í efnahags- og
hagstjórnarmálum vegna kosninga og
langvarandi stjórnarmyndunarsamn-
inga. Voru því ekki skilyrði til þess að
taka neinar meiri háttar ákvarðanir í
efnahagsmálum, jafnvel þótt verðbólgan
færi sívaxandi og kæmist yfir 52% í
ágústmánuði, og við rekstrarstöðvun
lægi hjá stórum hluta útflutningsat-
vinnuveganna vegna hækkandi rekstrar-
kostnaðar. Hafði þetta ástand, svo sem
við mátti búast, í för með sér verulega
spákaupmannsku, sem einkum lýsti sér í
auknum innflutningi og gjaldeyrisút-
streymi. Með valdatöku nýrrar ríkis-
stjórnar í byrjun september var bundinn
endir á þetta óvissuástand. Voru þá
annars vegar gerðar ráðstafanir til þess
að lagfæra rekstrargrundvöll atvinnu-
veganna með 15% gengislækkun, en
jafnframt var reynt að draga úr víxl-
hækkunum verðlags og launa, einkum
með því að auka niðurgreiðslur og draga
úr neyzlusköttum. Fyrir áhrif þessara
aðgerða hægði nokkuð á verðbólguþróun-
inni, og var hún komin niður í um 40% í
lok ársins. Eftir gengislækkunina
skapaðist eðlilegt ástand að nýju í
gjaldeyris- og peningamálum, og batnaði
gjalderyisstaðan ört síðustu mánuði
ársins eftir hið öra útstreymi, sem átt
hafði sér stað, einkum um sumarmánuð-
ina.
Erlendar lántökur
fram úr settu marki
Þau verðbólguvandamál, sem ég hef nú
stuttlega lýst, og hinar miklu sveiflur í
gjaldeyrisstöðu, afkomu atvinnuvega og
almennri eftirspurn, sem henni voru
samfara, endurspegluðust í framvindu
fjármála og peningamála og settu svip
sinn á þau viðfangsefni, sem þar var við
að glíma. Ljóst var þegar á síðasta
ársfjórðungi ársins 1977, að hætta væri á
ört vaxandi verðbólgu á árinu 1978, nema
beitt væri ýtrasta aðhaldi í fjármálum
ríkisins, svo og í peninga- og lánsfjár-
málum. Til þess að ná þessu markmiði
var í fyrsta lagi stefnt að því að halda
útlánaaukningu bankakerfisins og fjár-
festingarlánasjóða verulega innan við
áætlaða aukningu þjóðarframleiðslu að
viðbættum verðlagshækkunum, sem þá
var vonazt til, að ekki yrðu meiri en
rúmlega 30%. á árinu. I öðru lagi var
stefnt að þó nokkrum greiðsluafgangi
hjá ríkissjóði, er nota skyldi til þess að
lækka skuldir hans við Seðlabankann.
Loks var stefnt að því að draga verulega
úr erlendum lántökum, einkum með því
að draga úr opinberum framkvæmdum
og erlendum lántökum fjárfestingar-
lánasjóða.
Ekki er auðvelt að meta, jafnvel eftir
á, að hve miklu leyti einstökum mark-
miðum lánsfjáráætlunar síðasta árs hafi
verið náð. Verðlags- og gengisbreytingar
urðu í reynd miklu meiri en gert hafði
verið ráð fyrir í áætluninni, en það hlaut
að raska einstökum þáttum hennar í
veigamiklum atriðum. Það gat því ekki
hjá því farið, að bæði útlánaaukning
innlendra lánastofnana og erlendar lán-
tökur færu í krónutölu verulega fram úr
settu marki. Þrátt fyrir þau miklu
tölulegu frávik, sem urðu frá hinni
upphaflegu áætlun, virðist full ástæða til
þess að ætla, að sú stefnumörkun, sem
fram kom í lánsfjáraætlun, hafi átt
veigamikinn þátt í því að halda framboði
lánsfjár í skefjum og stuðla þannig að
aðhaldi í fjárfestingu og innlendri eftir-
spurn. Þessu til stuðnings má t.d. nefna,
að nettóframboð lánsfjár á árinu jókst
um 30% miðað við árið á undan, enda
þótt aukning þjóðarframleiðslu á verð-
mæti hvers árs um sig, næmi hvorki
meira né minna en 50%. Átti þessi
hlutfallslega takmörkun á framboði
lánsfjár vafalaust sinn þátt í því, að
fjármunamyndun dróst saman um 7,5%
á árinu, og þjóðarútgjöld jukust ekki
meira en raun ber vitni.
PeningaJkerfið stóðst
betur áraun verðbólg-
unnar en ætlað var
Sú stefna, sem mörkuð var í peninga-
málum innan lánsfjáráætlunar, beindist
að því að halda útlánaaukningu innan
hóflegra marka miðað við áætlaða
verðlagsþróun á árinu og skapa um leið
svigrúm til að bæta gjaldeyrisstöðu
Seðlabankans verulega. Til þess að ná
þessum markmiðum voru viðeigandi
aðgerðir á þremur sviðum taldar skipta
mestu máli. I fyrsta lagi, að sú áætlun
fjárlaga stæðist, að ríkissjóður gæti
hafið endurgreiðslu á skuldum sínum við
Seðlabankann. I öðru lagi, að stöðýað
yrði sjálfkrafa útstreymi fjár úr Seðla-
bankanum vegna aukningar endurkaupa
umfram innlánsbindingu. Og í þriðja
lagi, að haldið yrði fram þeirri stefnu að
endurskoða lánskjör í samræmi við
verðlagsþróun. Allt fór þetta nokkuð á
annan veg en að var stefnt og mun ég
síðar víkja nánar að þessum þremur
atriðum, og mikilvægi þeirra fyrir stjórn
peningamála hér á landi nú og framveg-
is. Þótt um ýmsa veikleika væri þannig
að ræða í stjórn peningamála á árinu,
verður varla annað sagt, en peningakerf-
ið hafi staðið af sér áraun stóraukinnar
verðbólgu og langvarandi óvissu í efna-
hagsmálum betur en við hefði mátt
búast. Heildarútlánaaukning bankanna
á árinu reyndist að vísu 40% samanborið
við 30%. markmið, sem sett var í láns-
fjáráætlun og samið um við bankana í
upphafi ársins. Þessi útlánaaukning var
engu að síður verulega innan við
aukningu þjóðarframleiðslu á árinu að
verðlagsbreytingum meðtöldum, og er
því ekki ástæða til þess að telja, að hún
hafi haft efturspurnaraukandi áhrif
umfram það, sem fólst í upphaflegum
markmiðum lánsfjáráætlunar. Svipuðu
máli gegnir um aukningu peningamagns,
þ.e.a.s. samtölu veltiinnlána, seðia og
myntar, en aukning þess á árinu nam
36,7%. Mun meiri aukning varð hins
vegar á spariinnlánum, eða 51%, en þar
munaði lang mest um aukningu vaxta-
aukainnlána, sem síðar mun að vikið.
Þessi hagstæða þróun spariinnlána gerði
innlánsstofnunum kleift að bæta lausa-
fjárstöðu sína gagnvart Seðlabankanum
um 6 milljarða króna á árinu, en sá
stöðubati þeirra átti síðan, ásamt inn-
streymi fjár í gengismunarsjóð, drýgstan
þátt í því að mynda peningalegt mótvægi
þeirrar mikilvægu aukningar gjaldeyris-
forðans, sem á árinu varð.
Þær tölur, sem ég hef nú rakið, verða
að nægja til þess að gefa nokkra mynd af
stefnumörkun og framkvæmd í lánsfjár-
málum á síðastliðnu ári. Miðað við það
verðbólgu- og óvissuástand, sem ríkti á
árinu, verður ekki annað sagt en tekizt
hafi vonum framar að tryggja þolanlegt
jafnvægi á lánsfjármarkaðnum og í
stöðu þjóðarbúsins út á við. Nákvæmt
mat í þessum efnum skiptir hins vegar
ekki mestu máli nú, heldur hitt, hvaða
lærdóma við getum dregið af reynslu
undafarinna ára, er að gagni megi verða
við stefnumótun í efnahags- og peninga-
málum nú og í framtíðinni. Þau verkefni,
sem við er að fást í stjórn efnahagsmála,
ef koma á verðbólgunni aftur niður að
viðunandi stig á næstu árum, eru vissu-
lega viðameiri en svo, að þeim verði
öllum gerð skil á þessum vettvangi.
Flestum er þó ljóst orðið, að varanlegum
árangri verður ekki náð, nema með
samræmdum ráðstöfunum á öllum svið-
um hagstjórnar. Viðurkenningu á þessu
sjónarmiði er að finna í nýsettum lögum
um stjórn efnahagsmála o.fl., sem m.a.
hafa að geyma ýmis ákvæði, er varða
stefnumörkun og stjórn peningamála.
Mun margt í löggjöf þessari kalla á
ákvarðanir eða tillögugerð af hálfu
Seðlabankans á næstu mánuðum, og er
því ástæða til þess að verja því, sem eftir
er af máli mínu, til þess að fara nokkrum
almennum orðum um nokkrar meginfor-
sendur árangursríkrar stjórnar peninga-
mála við núverandi aðstæður. Mun ég þá
fjalla jöfnum höndum um vandamál og
re.vnslu fortíðarinnar í þessum efnum, og
þá stefnumörkun, sem líklegust virðist
til þess að bera árangur í framtíðinni.