Morgunblaðið - 11.08.1979, Blaðsíða 35

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 11. ÁGÚST 1979
35
Assistenta húsið til vinstri
Greinarauki
um gamla
Eyrbekkinga
Eyrabakki, kirkjan ok plássið
við þá, sem leigðu af honum lóðir.
— Ég hygg hann hafi aldrei
klæðst í hörkuhaminn, fyrr en
hann mátti til, og þá hafi hann
verið búinn að herða sig upp í það
í marga daga.“ „... ég þekkti
engan betri húsbónda en Guð-
mund ísleifsson" segir Valgerður
á Hólnum.
Aftur á móti þótti Tryggva
Gunnarssyni, bankastjóra og
brúarsmið Guðmundur dýrseldur
á flutning brúarefnis er nota átti
við smíði Ölfusárbrúar, sællar
minningar.
En hvað eiga þessar málaleng-
ingar að þýða. Hvenær stígur
Gústi í Steinskoti fram á sviðið,
prýddur hökutoppi sínum?
Guðmundur Isleifsson átti stór-
an hluta Eyrarbakka, Stóru-Há-
eyri og hjáleigur margar. Leigði
kotkörlum jarðnæði og kerlingum
kálgarða. Ár hvert er leið að
útbyggingartíma og uppsögn jarð-
næðis ritaði hann leiguliðum bréf
og sagði upp leigumála. Birti
tilkynningar til matjurtarækt-
enda á síma- og garðstaurum.
Áð þakka jólakortið
Nú ber svo við að Guðmundi
kann að hafa fundist að Gústi í
Steinskoti, leiguliði hans, hafi
fulllengi vappað um stéttar Bakk-
ans, með hökutopp sinn og sér-
sinni í fasi og framkomu.
Fannst honum tími til kominn
að kippa í spottann og sýna hver
væri sannur höfðingi og forsvars-
maður jarðnæðis og eigna. Enda
sjálfur skeggprúður og höfði
hærri en Gústi. Því brá hann á
það ráð að senda ábúanda Steins-
kots útbyggingarbréf og hirti ei
þótt nú liði að helgum jólum. Svo
sem tilskilið er í paragröffum var
vitnað til komandi fardaga. Berst
nú Gústa útbyggingarbréfið í
þann mund er höfðingjar sendu
heillaóskir og jóla, báðu Guðbless-
unar og óskuðu hver öðrum árs og
friðar.
Á Eyrarbakka ríkti í aldarbyrj-
un kristileg menning. Stóðu stúk-
ur með blóma, þótt heldrimenn
ýmsir verðust þátttöku, var þó
Guðmundur á Háeyri einn þeirra
er leituðu athvarfs í faðmi Nýárs-
dagsins. Vakti það enga gleði í
Faktorshúsi. Var haft eftir Niel-
sen: „Sá har han jo desto bedre tid
at udföre sine skumle planer."
Kirkjusókn var með ágætum, enda
nafnkunnir skörungar tíðir í
ræðustól og hreinlífar kaup-
mannsdætur léku siðfágaðar kóral-
prelúdíur af fingrum fram og
menningarlegt krumsprang eftir
Heise og Weyse, Faktorsdóttir
leiðbeinandi ungmeyjum í bol-
beygjum hefðarfólks, tipli og
tályftingum í Fjölni, samkomu-
húsi plássins.
Að fengnu uppsagnarbréfi
hyggst Gústi í Steinskoti ganga til
aftansöngs á aðfangadagskvöld.
Röltir sem leið liggur fram hjá
höfuðbólinu, Háeyri. Guðmundur
stórbóndi og jarðeignamaður
stendur á tröppum sínum. Horfir
skörpum augum til hafs. Hyggur
að veðri og sjávarföllum, streng og
straumi. Gústi lötrar leiðar sinnar
og lætur sem hann sjái ekki
héraðshöfðingjann. Fyrr en hann
er kominn svo sem 20 faðma
vestur fyrir Háeyri í átt til Guðs-
húss. Þá nemur hann staðar. Snýr
sér við. Steytir hnefann í átt
stóreignamanns og útbyggjanda.
Segir: Þakka þér fyrir jólakortið
helvítis árar djöfullinn þinn.
Að svo mæltu gekk hann áfram
til aftansöngs að hlýða á
fagnaðarboðskapinn.
Eyrarbakkaprestur las jólaguð-
spjallið og greindi frá fjárhirðun-
um er vitjuðu Betlehemsvalla, þá
er stjarnan fór fyrir þeim á
frægustu för mannkynssögunnar,
Móðirin unga, er lagði nýfætt
sveinbarn að brjósti hafði einnig
fengið sitt útbyggingarbréf. Vísað
frá hvílurúmi frægra hótela, far-
fuglaheimila og svefnpokaplássa,
er skráð hefðu ártalið 0 í gesta-
bækur sínar, og lagst til hvíldar í
fjárhúskró. Á flótta frá höfðingj-
um er vörðu heimsveldi sitt,
treystu raunvexti og gengisskrán-
ingu gjaldmiðils.
Að liðnum aftansöng og helgi-
haldi reis Gústi í Steinskoti úr
sæti sínu í musteri Eyrarbakka-
safnaðar. Rölti heim í lágreist kot
sitt, kennt við Stein. Fram hjá
Háeyrartröppunum. Þar var eng-
an að sjá. Er heim kom gekk hann
til fjárhúss, því einnig hann hélt
kindur, líkt og fjárhirðar
Betlehemsvalla. í næstu fardögum
yrði hann ekki aðeins sjálfur
húsvilltur, heldur einnig kindur
hans fáar, gamlir húsvinir og
innilömb. Eftir stundardvöl við
jötu og kró bjóst Gústi í háttinn.
Þótt hann væri eigi talinn með
stórbændum og réttur hans til
hökutopps dreginn í efa í hópi
höfðingja, þá var þetta hans hátíð
og þeirra sem gættu sauðfjár.
Hans, og allra þeirra er vísað
hafði verið frá dyrum höfðingja og
sættu ofsóknum af hálfu mektar-
manna. Þeirra máttarvalda er
hvorki höfðu hús- né hjartarúm og
sendu að auki útbyggingarbréf
einmitt þá er Betlehemsstjarnan
ljómaði hvað skærast á himni
Landsins helga og hrimskraut vetr-
arkvölds glitraði á Hópinu undir
norrænum himni og Pólstjörnu.
Sjóvarnargarður
og toddýresept
Háeyrarbóndinn ætlaði einnig
að leggjast til hvíldar. Fyrst
þurfti að hyggja að sjógarðinum.
Þarna hafði losnað um hleðslu og
mátti færa í fyrra horf. Garðurinn
varði landið ágangi úthafsöldunn-
ar. Guðmundur bóndi hafði örfað
húskarla og leiguliða að leggja lið
og drýgja dáð við varnarvirki, því
hafið ógnaði lágreistri byggð,
milli þess er það bar björg í bú og
mettaði munna. Einn faðmur
garðhleðslu, meðfram Háeyrar-
landi, þýddi annan faðm lands, til
afnota fyrir kotkarla. Það gaf
kartöflur með fiskinum er Bakka-
drengir báru heim úr fjöruborði.
Gott var að eiga toddýdropa er
heim kæmi til þess að dreypa á
undir nóttina. Og ekki verra að
eiga líka resept frá læknunum á
Eyrarbakka og Stokkseyri er ráð-
lögðu Háeyrarbóndanum toddý-
drykkju við kvefpestinni er herj-
aði plássið. Jón Pálsson má koma
með viðtalsnefnd sína úr Nýárs-
deginum. Mín vegna mættu þeir
koma líka úr Eyrarrósinni. Ætli
vottorðin frá læknunum jafni ekki
um gúlana á þeim nefndarmönn-
um.
Og jólanóttin, með glitrandi
stjörnum sínum og skrauti, frost-
rósum, svellaspeglum og hrím-
stráum, flutti með sér frið og
kyrrð, í hreysi, hefðarból og
kindakofa.
Innan stundar sváfu þeir Gústi í
Steinskoti og Guðmundur á Há-
eyri svefni réttlátra. Að hæfileg-
um tíma liðnum hugðist Háeyrar-
bóndinn endurnýja leigumálann
við landseta sinn í Steinskoti. En
það varð að halda uppi aga á
eigninni. Hvað vill kallinn líka
vera að valsa um með hökutopp,
að höfðingjasið?
Ég sýni viðtalsnefndinni úr
Nýársdeginum toddýreseptin frá
læknunum á Eyrarbakka og
Stokkseyri. Ég neita því náttúr-
lega ekki, eða vil ekki fortaka, að
þetta kunni að hafa slegið mig
lítið eitt undir svefninn.
Hörð lund — hjarta gott
Guðmundur á Háeyri gerði ekki
raunvaxtastefnu Shylocks að
trúarjátningu sinni. Guðmundur
Björnsson landlæknir hefði heldur
ekki kallað hann Háeyrarsvaninn
ef ?vo hefði verið. Um hann mátti
segja það sem Drottinn mælti við
Stjána bláa þá er hann fagnaði
honum á ströndu.
Hörð er lundin, hraust er mund-
in,
hjartað gott, sem undir slær.
Best vegnaði honum er hjarta
og heili unnu saman. Þá tókst
honum að vinna stórvirki. En
hann gekk ekki bara með höfuð til
þess að hálstauið færi ekki úr
skorðum.
Leifur Haraldsson, sonarsonur
Guðmundar á Háeyri, kallaði
Alþýðuflokkinn eitt sinn dauða
flokkinn, í vísu er hann kvað. Ekki
hefði honum litist á arkitektúr
afturgöngunnar er ríslar við haug-
fé, falsar vísitölusteðja og sker af
launum alþýðunnar, til þess að
bera á veizluborð Shylocks.
P.P.
Þegar er ég hafði ritað grein þá
er hér birtist þótti mér við hæfi,
til frekara öryggis, að bera mál
mitt undir mér kunnugri menn.
Ég las því greinina fyrir séra
Árelíus Níelsson. Bað hann að
leiðrétta missagnir, ef þær væru
einhverjar. Séra Árelíus staðfesti,
að rétt væri farið með. Lét þess
einnig getið að hann hefði flutt
útfararræðu við jarðarför
Ágústínusar Daníelssonar, þá er
hann lést árið 1957 83 ára.
„Hann gekk um í bóndakufli
sínum, bar höfuðið hátt og beygði
sig ekki fyrir neinum. Hann þurfti
þess heldur ekki, hann hafði
hjartað á réttum stað,“ sagði séra
Árelíus Níelsson um Gústa við
útför hans.
Er ég leitaði mynda til notkunar
með greininni kom mér í hug að
hringja til vinar míns,
Guðmundar Daníelssonar skálds
og skólamanns. Ég átti í fórum
mínum ljóð hans um Húsið á
Eyrarbakka og gamla vinkonu
okkar beggja, er ég heimsótti sem
smásnáði á Eyrarbakka og þá af
góðgjörðir, Tótu Gests. Þar kom
tali okkar Guðmundar, að hann
brá við skjótt. Gerði sér ferð á
Bakkann og vitjaði mynda. Sendi
auk þess ljóð sitt og leyfði að það
birtist nú. Hér fylgir ágætt bréf
hans og inngangur að ljóðinu.
P.P.
Pétur, góði vinur. .
Allt í einu mundi ég eftir Eyva í
Steinskoti, og ég renndi mér til
hans í gærkveldi og lánaði hann
mér meðfylgjandi mynd af Gústa.
Myndin er tekin þegar Gústi var
80 ára. Hann sýnist ekki eldri en
sextugur. Hann dó 1950, áttatíu og
þriggja ára.
Svo sendi ég þér eintak af Tótu,
þar sem hún er að heyja tuggu af
töðu handa kú sinni í Garði
Hússins.
Margblessaður
þinn einl. G.D.
Húsið
Þú kannast við Húsið, kæri,
kauptúnsins hjarta í?
Langt aftrí liðnum tíma
Lefólí stýrði því.
í garðinum greru runnar,
hvur grein sinn ávöxt bar.
Heldrimenn Hússins grófu
hundana sína þar.
Og Húsið í kauptúnsins hjarta
var hatað og tignað í senn,
því kringum það kofarnir húktu,
og í kofunum sultu menn
Og í kofunum sultu konur
og krakkarnir marga stund,
meðan Danskurinn kýldi
kviðinn
og kelaði við sinn hund.
En hrakað er Hússins gengi, —
horfinn er Lefólí,
Nielsen til grafar genginn,
Guðmunda fyrir bí.
Og áður hvar gekk um garðinn
glysmey og aðalsfrú,
hún Tóta mín heyjar tuggu
af töðu handa sinni kú.
Já, horfið er Hússins „slekti",
En hvurt? — Enginn veit þess
sess.
En í garðinum liggja grafnir
göfugir hundar þess.
Sett saman í Assistentahúsinu á
Eyrarbakka sumarið 1944. Tóta
Gests (Þórunn Gestsdóttir) var á
yngri árum vinnukona hjá
faktorsfjölskyldunni í Húsinu og
fram undir nírætt var hún hús-
vörður í Húsinu, sem þá var komið
í eigu Háteigshjóna. Ég bjó 7 ár í
hluta Hússins (Assistentahúsinu)
Tóta sló garðinn á sumrin, því að
hún átti kú og kindur. í garðinum
eru tvær stórar þúfur, og er sagt
að undir annarri hvíli heimilis-
hundur faktorsfjölskyldunnar, en
hestur undir hinni
J.P. Nielsen var síðasti hús-
bóndi Hússins. Guðmunda var
dóttir hans, tónskáld og músikant.
Lefolí var nafn danska eiganda
verzlunarinnar, þar sem Nielsen
var faktor.
Selfossi 8.8.1979.
Guðmundur Daníelsson.

Tóta Gests