Morgunblaðið - 28.08.1979, Blaðsíða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 28. ÁGÚST 1979
Hvað er heimspeki? Flestum verður sennilega svarafátt, ef þeir eru
spurðir þessarar spurningar. íslendingar hafa gefið sér lítinn tíma til
að hugsa um hugsunina sjálfa, enda orðið að heyja harða lífsbaráttu í
ellefu aldir, og íslenzkir heimpekingar verið fáir. En kennsla til
lokaprófs í heimspeki hófst fyrir nokkrum árum í þeirri deild Háskóla
íslands. sem ber nafn greinarinnar Heimspekideild. Fyrsti maðurinn,
sem lauk því, var Guðmundur Heiðar Frímannsson. Hann varð
stúdent frá Menntaskólanum á Akureyri 1972, lauk B.A.-prófi í
heimspeki og sálfræði frá Háskóla íslands 1976 og hefur síðustu ár
stundað framhaldsnám í heimspeki við Lundúnaháskóla. Blaðamenn
Morgunblaðsins voru fyrir skömmu á ferðinni um Eyjafjörð, en
Guðmundur býr að Kristne. i og hyggst kenna á Akureyri næsta vetur.
og spurðu í upphafi, eins og vera
heimspeki.
„Ég veit ekki, hvort maður þarf
að hafa einhverja tiltekna til-
greinanlega ástæðu til að vilja
nema grein á borð við heimspeki
frekar en hverja aðra lærdóms-
grein. Hjá mér var það ef til vill
blanda af skilningsleysi og
menningarsnobbi. Ég hafði verið
að burðast við að lesa bækur
Brynjólfs Bjarnasonar, þegar ég
var í menntaskóla, en staðið upp
frá lestrinum hálfu ringlaðri en
þegar ég settist niður. Þó var það
ekki löngun til að fá botn í bækur
Brynjólfs, sem olli því, að ég nam
heimspeki, heldur löngun til að fá
svör við svipuðum gátum og hann
var að glíma við. Bækur Brynjólfs
hafa ekki mikið skýrzt með árun-
um. Og ég ætla ekki að tala illa um
menningarsnobb."
ber, hvers vegna hann hafi numið
að leysa ráðgátur, sem fylgja því
að gera tilraun til að skilja eðli
tungumáls. Hún kveður ekki á um,
hvers eðlis heimspekilegar ráð-
gátur eru yfirleitt."
Svo hélzt þú til Lundúnahá-
skóla. Hvað hefurðu lagt stund á
þar?
„Ég hef haldið áfram að kanna
bækur Freges, auk þess sem ég hef
numið það, sem efst er á baugi í
málspeki, en sú grein heimspek-
innar virðist hvað gróskumest um
þessar mundir. En málspeki er
líka orðin tæknileg, og jaðrar við,
að þeir, sem stunda hana, séu
búnir að koma sér upp sérstaka
tæknimáli, sem einungis er fyrir
innvígða að skilja. Sumum þykir
þetta eflaust kostur, en ég getekki
að því gert, að ég held þetta hljóti
Viðtal við Guðmund
Heiðar Frímannsson
hann hefur lítið eða jafnvel ekkert
að segja. I þessu viðfangi má leiða
hugann að tveimur Þjóðverjum,
þeim Immanúel Kant og Georg
Hegel. Báðir eru þeir tyrfnir og
illskiljanlegir. I ritum Kants glóir
þó á gullið, grafi maður nægilega
eftir því, í þeim er skipuleg
hugsun og flóknar rökfærslur. En
mér hefur virzt Hegel lítið annað
en torfið, hvort sem það er mér að
kenna eða honum."
En hvernig er að vinna að
heimspeki á íslenzku? Er til
einhver íslenzk heimspeki?
„Það hefur ekki farið mikið
fyrir henni. Þó hefur orðið til vísir
að íslenzkri heimspeki á þessari
öld. Þar ber að telja þá fyrst
Ágúst H. Bjarnason og Guðmund
Finnbogason, sem var ágætur
rithöfundur og hafði afdráttar-
lausar skoðanir á flestum hlutum,
hvort sem það var andlitsförðun
kvenna eða Vefarinn mikli frá
Kasmír eftir Laxness, en um þá
bók skrifaði hann ágætan ritdóm,
sem í heild sinni hljóðaði svo:
„Vélstrokkað tilberasmjör." Sím-
on Jóh. Ágústsson hefur skrifað
töluvert um heimspeki, meðal
annars bók um fagurfræði, List og
fegurð, sem er bezta bók á ís-
lenzku um það efni. Það hefur
„Heimspeki er öguð rök-
ræða um erfiðar ráðgátur”
Af hverju?
„Það er alls ekki sjálfgefið, að
snobb sé slæmt. Hafi það valdið
einhverju um það, að ég tók að
læra heimspeki, þykir mér
ástæðulaust að fetta nokkuð
fingur út í það.
Annars ætlaði ég í upphafi áð
leggja stund á sálfræði. Én þegar
ég komst í tæri við skikkanlega
heimspeki eins og sú heimspeki,
sem iðkuð er við Háskóla íslands,
óneitanlega et, þá þurfti ég ekki
að hugsa mig tvisvar um, hvað ég
ætti að gera, vonandi af skiljan-
legum ástæðum. Og hef haldið mig
að heimspeki upp frá því.
Nú, ég skrifaði lokaritgerð til
B.A.-prófs við Háskólann um eina
afmarkaða kenningu Þjóðverja
nokkurs, sem uppi var á síðustu
öld, Gottlobs Frege að nafni.
Hann skrifaði fáar bækur og allar
stuttar. Kenningin felur innan
þess sviðs heimspekinnar, sem
nefnist málspeki eða heimspeki
málsins ( (philosophy of
language). Þessa grein ber að
greina vandlega frá þeirri kenn-
ingu, sem segir, að allur heim-
spekilegur vandi leysist með því
að greina rétt merkingar orða og
hugtaka (linguistic philosophy).
Tungumálið er einungis viðfang
málspekinnar, og hún leitast við
að teljast galli. Tilvist tæknimáls-
ins ein saman skapar vanda og
skyggir oft á það, sem máli skipt-
ir. Á hinn bóginn er ástæðulaust
að neita því, að röktæknin getur
stuðlað að lausn á sumum ráðgát-
um. En þá er líka oft eins og lítil
heimspeki sé eftir. Og það læðist
stundum að mér, að sé hægt að
leysa einhverja gátu, þannig að
allir fallist á lausnina, þá geti
gátan varla verið heimspekileg."
Er ekki rétt, að þú skýrir
ofurlítið fyrir lesendum, hvað sé
heimspeki?
„Það er eflaust ástæða til þess.
En þess verður að geta líka, að
skilgreining á heimspeki er
þá er ástæða til að efast um, að
hann skilji, hvað hann segi. Ást er
því ekki einungis tilfinning, og
hún getur ekki verið breytni ein-
vörðungu, því að sömu breytnina
má skilja á ólíka vegu, eftir því
hvaða hvatir lágu til hennar. Ást
virðist því vera einhvers konar
samspil tilfinninga og breytni.
Þetta er einungis dæmi um upphaf
á rökgreiningu eins hugtaks. Og
þeir eru eflaust margir, sem nú
þegar vildu gera athugasemdir við
þessi orð um ástina."
Því heyrist fleygt, að heim-
speki sé öllum almenningi
óskiljanleg. Er eitthvað til í þvf?
„Ég veit það ekki. Hún er
eflaust óskiljanleg öllum þeim,
sem ekki hafa áhuga á henni. Og
hún getur verið það, jafnvel þótt
um hana sé skrifað skýrt og ljóst,
því að hún er erfið. En það er
krafa, sem gera ber til heimspek-
inga, sem og annarra fræðimanna,
að þeir skrifi skýrt og ljóst um
viðfangsefni sitt. En heimspeki er
annars eðlis en aðrar fræðigreinar
og fæst við ráðgátur, sem eru að
flækjast fyrir flestum mönnum.
Því ber að gera þá kröfu til
heimspekinga, að ekki þurfi neinn
sérstakan lærdóm til að skilja rit
þeirra, þótt þau séu erfið og snúin.
En það helgast þá af viðfangs-
efnunum. Það jaðrar við, að
áður verið vikið að Brynjólfi
Bjarnasyni í þessum orðum. Hann
hefur verið helzti marxíski höf-
undur í landinu. Eitt sinn er hann
fjallar um þjóðfélagslögmál og
siðgæði, segir hann:
„Það er ein af mikilvægustu
kennisetningum díalektískrar
efnishyggju, að til séu hlutveru-
leg lögmál óháð vilja mannsins,
ekki aðeins í nátturunni, heldur
einnig í þjóð félaginu á hinu
pólitíska og efnahagslega sviði.
I bók sinni „Efnahagsleg vanda-
mál sósíalismans í Sovétríkjun-
um“ lagði Stalín sérstaka
áherzlu á þetta. Hann sýndi
fram á, að það getur leitt til
„Ein skilgreining
á heimspeki, sem
ég er hallur undir,
er sú, að heim-
speki sé umfram
allt rökgreining
hugtaka.44
„Það er krafa, sem
gera ber til heim-
spekinga, sem og
annarra fræði-
manna, að þeir
skrifi skýrt og
ljóst um viðfangs-
efni sitt.“
„í ritum Kants
glóir þó á gullið,
grafi maður nægi-
lega eftir því, í
þeim er skipuleg
hugsun og flóknar
rökfærslur.“
„Er bersýnilegt,
að í umræðum um
stjórnmál er
frjálshyggjan í
mikilli sókn, en
nývinstrihreyfing-
ny á miklu undan-
haldi.“
Immanúel Kant er tyrfinn rithöf-
undur, en f ritum hans glóir þó á
gullið.
ágreiningsefni meðal heimspek-
inga. Einn munur á heimspeki og
vísindum er, að í heimspeki er
ágreiningur um grundvallaratriði
miklu víðtækari og róttækari en
innan vísinda. En heimspeki
svipar til vísinda að því leytinu, að
hún er öguð rökræða um erfiðar
ráðgátur. Ein skilgreining á heim-
speki, sem ég er hallur undir, er
sú, að heimspeki sé umfram allt
rökgreining hugtaka. Ég held, að
þetta hljóti að vera nauðsynlegur
þáttur í skilgreiningunni, þótt
ekki sé hann nægilegur. Menn
geta til dæmis spurt, hvað ást sé.
Er hún einungis tilfinning eða er
hún einungis breytni? Það fyrsta,
sem blasir við, er, að ást er
eitthvað meira en tilfinning. Ef
maður játar konu ást sína og
finnur til einhvers, sem nefna má
því nafni, en skeytir ekkert frekar
um konuna, er ruddalegur, tillits-
laus og leggur lag sitt við aðrar, og
segir að þessi breytni sín geti vel
farið saman við að elska konuna,
beim, sem lesa rit Platóns,
finnst hann vera agaður, sið-
aður og menntaður maður.
íslenzk tunga tælist til þess af
þeim, sem henni beita, að þeir geti
miðlað hugsun sinni á máli, sem
allir skilja, því að innan hennar
hefur ekki myndazt sérstakur
fræðiorðaheimur. Þessi krafa til
heimspekinga er auk þess reist á
þeirri forsendu, að það séu fleiri
en höfundarnir sjálfir, sem hafi
áhuga á því, sem þeir eru að segja.
Áður en annað kemur í ljós, held
ég, að við hljótum að ganga að»
þessu vísu.“
Ilvað veldur því, að heim-
spekingar temja sér óljósa fram-
setningu?
„Það hef ég ekki hugmynd um,
því að það er sjálfsagt breytilegt
frá einum höfundi til annars.
Stundum getur borið til þess illa
nauðsyn. Viðfangsefnin eru óskýr
og erfið. En stundum er líka um
hreinan óþarfa að ræða, mold-
viðri, sem þyrlað er upp í því einu
skyni, að því er virðist, að vernda
höfundinn sjálfan og dylja það, að
í Bretlandi velta menn af miklu
fjöri vöngum yfir kenningu
Roberts Nozicks um markmið og
tilgang ríkisvalds.