Morgunblaðið - 01.09.1979, Qupperneq 17

HEIMSSTYRJOLDIN SIÐARI
16
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 1. SEPTEMBER 1979
Hitler fann lykilinn að sigri
leifturstríð
Hitler kom á vígvöllinn á fimmta degi
herferðarinnar og Guderian gat stoltur
bent honum á ummerki ósigurs Pólverja
er blöstu hvarvetna við, mörg hundruð
fallbyssur eyðilagðar eða herteknar,
hernumin landflæmi, þúsundir stríðs-
fanga. Allt þetta hafði kostað fjórar
herdeildir hans óverulegt útlát — 150
fallna og 700 særða. Hitler minntist
þess hvernig herdeild hans í fyrri
heimsstyrjöldinni hafði verið murkuð
niður er hún þusti upp úr skotgröfunum
— 2000 fallnir á einum einasta degi.
Hann var nú sannfærðari en nokkru
sinni að hann hefði fundið lykilinn að
sigri. Leifturstríðið stóð sig; hann hafði
fengið það áþreifanlega staðfest.
Vissulega hefði jafnvel maður í betra
jafnvægi en Adolf Hitler getað sann-
færst um það að himintunglin væru
honum hliðholl.
í stuttu máli var leifturstríð tilraun
til að brjótast út úr því þrátefli sem
sogið hafði merg úr Evrópuþjóðum í
fyrri heimsstyrjöldinni. Þá hafði báða
stríðaaðila á Vesturvígstöðvunum
dreymt um að ná framsókn er skipti
sköpum — brjótast úr kyrrstöðuhernaði
í hreyfingarsókn. Oft höfðu langar
fylkingar fótgönguliða öslað forarleðj-
una til skotgrafanna í linnulausri stór-
skotahríð og séð riddaraliðsfylki landa
sinna standa hreyfingarlaus, hrein og
hrukkulaus, að baki víglínunni og bíða
þess að geta hleypt gegnum skarð í
skotgrafalínunni andspænis og valdið
usla í liði flýjandi óvinanna. Milljónir
manna féllu við að rjúfa slíkt skarð í
ínu andstæðinganna, en það var aldrei
nógu stórt og riddaraliðið hleypti aldrei
í gegn.
í rauninni var ekkert nýtt eða sér-
þýskt við hina hernaðarlegu hlið leift-
urstríðs er bundin var beitingu öflugra
brynsveita sem nutu stuðnings flugvéla.
Á þriðja og fjórða áratug aldarinnar
Það sem Guderian hershöfðingi og
félagar hans lögðu til var að riddaralið-
ið væri lagt niður en í stað þess kæmi
hreyfanlegri harðsvíraðri liðsafli öku-
tækja á hjólum eða skriðbeltum, er
bæði gæti hafið árásina og fylgt eftir
unnum sigri. Þeir áttu hugmyndina að
brynsveitunum. Þetta voru sjálfbjarga
skipulagsheildir, oftast tvö skriðdreka-
fylki og eitt fylki fótgönguliðs og
stórskotaliðs í hverri. Smærri einingar
tengdar þeim — könnunarlið, verk-
fræðisveit, skriðdrekavarnir, loftvarnir,
fjarskipta- og þjónustusveitir — voru
ýmist flutt á léttbrynjuðum hálfbeltis-
bílum eða vörubílum. Æskilegt var að
stórskotaliðið væri vélknúið að mestu.
Tveimur eða fleiri slíkum brynher-
deildum mátti slá saman í stórdeild,
tíðum með vélbúinni fótgönguliðsher-
deild. Síðar mátti slá nokkrum slíkum
stórbryndeildum saman í brynheri er
gátu athafnað sig sjálfstætt að baki
víglínu óvinarins og valdið usla í
baksveitum hans. Þetta vélbúna lið átti
að njóta stuðnings flugvéla — lang-
fleygra könnunarvéla til að finna skot-
mörk og aðgæta herflutninga óvinanna,
enn fremur orrustu- og steypiflugvéla
sem gegndu hlutverki eins konar öflugs
stórskotaliðs úr lofti.
„Hefðbundin viðhorf til hernaðar
töldu þessar hugmyndir fífldjarfar;
hinir vanabundnu héldu því fram að
skriðdrekum sem rásuðu um í óvina-
landi væri jafnhætt og sauðahjörð, þótt
þeir nytu stuðnings úr lofti; tína mætti
þá upp einn af öðrum og tortíma þeim,
áður en hjálp bærist frá seinfærum
fótgönguliðsherdeildum.
Þrátt fyrir vantrú yfirboðara sinna
var Guderian falin stjórn vélbúins
fylkis 1931 og veitt heimild til heræf-
inga með brynvörðum bílum og öku-
tækjum sem litu út eins og skriðdrekar.
Honum til láns fékk hann brátt vfir-
Sprengja hefur drepið hest og
soltnir Pólverjar skera bita úr
hræinu.
höfðu vestrænir herfræðingar, t.d. J.C.
Fuller hershöfðingi í Englandi og
Charles de Gaulle ofursti í Frakklandi,
gaumgæft hernað af þessu tagi á
ímynduðum vígvelli og stuðst í athug-
unum sínum við fáein dæmi um vel
heppnaða beitingu skriðdreka í fyrri
heimsstyrjöldinni. En það var lítið
mark tekið á þessum hugkvæmu mönn-
um í heimalöndum þeirra; hugmyndir
þeirra taldar fráleitar, jafnvel hlægileg-
ar. Fuller var skapharður maður er
þoldi illa tómlæti starfsbræðra sinna og
yfirboðara og hafði verið þokað úr
hernum með lagni; de Gaulle var viðlíka
opinskár í skoðunum, enda var litið á
hann sem sérvitring. Á þessum árum
var það aðeins í &ýskalandi sem efni-
legir ungir foringjar á borð við Guderi-
an voru hvattir til að reyna nýjar
hugmyndir.
mann sem engan veginn var kreddu-
fastur — Adolf Hitler. Vorið 1933 kom
Hitler á fyrstu heræfingarnar eftir að
hann. varð kanslari og hreifst þá mjög
af brynsveit Guderians. Óvíst er þó að
hermönnunum sem tóku þátt í þessu
hafi fundist mikið til um það; fyrstu
ökutæki Guderians voru með segldúks-
hliðum sem menn gátu rekið hnefann í
gegnum — sjálfsagt undirrót að sögun-
um sem blekktu Pólverjana síðar — og
meira að segja skriðdrekarnir er seinna
voru smíðaðir voru úr þunnum málmi.
En Hitler sá þegar möguleikana er
fólust í hinum nýju bardagaaðferðum,
enda hafði hann glöggt auga fyrir
tækninýjungum. „Þetta er það sem ég
þarfnast!" sagði hann hvað eftir annað.
„Þetta er það sem ég vil fá!“
Og næstu sex árin studdi hann kröfur
Guderians um brynsveitir, gegn vilja
hershöfðingja sem héldu því fram að
skriðdreka ætti einungis að nota í
smáflokkum til stuðnings fótgönguliði.
#• »>
40 AR
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 1. SEPTEMBER 1979
Umheimuriim horfðl
hö

lofa á hermenn-
ina takast í hendur
Von Rundstedt hershöfðingi, er stýrði
suðurarmi þýsku sóknarinnar, hafði
sótt svo hratt fram að hann skorti orðið
lið til að vernda vinstri sóknararm sinn.
Hann hafði beðið um meira riddaralið
til að fylgjast með Pólverjum í skóg-
lendinu á þessum slóðum. Þýski herinn
átti hins vegar ekki mikið tiltækt af
slíku liði. Þess vegna tókst Kurtrzeba
hershöfðingja að koma óvinum sínum á
óvart í skyndisókn suður yfir
Bzura-fljót 10. september og þýska
herdeildin sem var ein til varnar á
austurbakkanum beið mikið afhroð.
Ótti greip um sig sem snöggvast í
aðalstöðvum Þjóðverja, og hefði fleiri
pólskum herjum tekist að láta til sín
taka, hefðu þeir getað gert innrásarliðið
lífið leitt. En þeir voru einangraðir og
sambandslausir, Þjóðverjar höfðu hins
vegar yfirráð í lofti og voru ekki eins
staðbundnir; þeir gátu því kvatt liðs-
auka að í skyndi og hindrað frekari
framsókn Pólverja. Það var sótt
grimmilega að Kutrzeba áður en tveir
dagar voru liðnir. Smáhópur af liði hans
komst til Varsjár, hinir gáfust upp 17.
september.
Það horfði nú illa fyrir Pólverjum,
herir þeirra hvarvetna á flótta eða
umkringdir, stórborgir herteknar eða í
umsát, allar birgðir á þrotum og ekki
líkur á neinni hjálp frá bandamönnum
þeirra. Ætti að halda baráttunni áfram
virtist eina úrræðið að draga eins mikið
af liði til baka og unnt var og búast um í
suðausturhluta landsins, sem sneri að
vinveittu landi, Rúmeníu, og því tæki-
færi til að halda sambandi við umheim-
inn þá leiðina. Með nokkurri heppni
kynni þeim að takast að forðast eftir-
fararmenn sína, því að birgðaleiðir
þýsku herjanna gerðust nú ískyggilega
langar þegar þeir nálguðust suðaustur-
héruð Póllands, mennirnir voru hvíldar
þurfi og farartæki þeirra tekin að láta á
sjá eftir pólsku vegina. Þar að auki gat
farið að rigna hvenær sem var.
Þessi veika von Pólverja var að engu
gerð 17. september, þegar Stalín seildist
í þá ágóðavon sem hann hafði unnið í
samningi sínum við Foringjann og sendi
gífurlegan liðsafnað inn yfir óvarin
austurlandamæri Póllands, án stríðs-
yfirlýsingar líkt og Hitler. Stalín hafði
valið innrásartímann kænlega. Hann
lét Þjóðverja eina um að heyja stríðið
og þurfti nú ekki að hugsa um annað en
hirða afraksturinn; Pólverjar hefðu
aldrei haft orku til þess að berjast á
tvennum vígstöðvum við andstæðinga
sem voru meðal öflugustu hervelda á
hnettinum — allra síst eins og nú stóð
á.
Eftir fáeina daga starði umheimurinn
höggdofa á myndir af fyrirliðum þýskra
og rússneskra herja er tókust innilega í
hendur á markalínum yfirráðasvæða
sinna, enda þótt þessar tvær þjóðir
hefðu verið ósættanlegir andstæðingar
fyrir undirritun þýsk-sovéska sáttmál-
ans. Pólland virtist úr sögunni; stríðinu
var lokið.
En Pólverjar héldu baráttunni áfram.
Varsjá gafst ekki upp þótt borgin væri
yfirfull af flóttafólki, hungursneyð og
sjúkdómar á næsta leiti og linnulausar
árásir þýskra flugvéla og stórskotaliðs.
Fjöldi fólks reyndi að flýja hina voluðu
borg en Þjóðverjar hröktu það til baka
til þess að auðveldara yrði að svelta
Pólverja til uppgjafar. Og það var
yfirvofandi sultur sem einkum knúði
varnarlið Varsjár til að gefast upp 27.
september; Modlinvirkið gafst upp ein-
um degi síðar. Baráttu var haldið
lengur áfram á stöku stað og það var
ekki fyrr en 6. október sem síðasta
skipulega andspyrnuliðið gafst upp — í
bænum Kock, suðaustur af Varsjá. Þar
barðist 17.000 manna lið hetjulegri
baráttu í órofinni herkví, þar til þau
sannindi blöstu við að engin hjálp gæti
borist því — eða væri í vændum.
Litlu einu varð bjargað úr rústunum.
Nokkrir tundurspillar og kafbátar úr
hinum litla sjóher Póllands sluppu fram
hjá öflugum flota Þjóðverja úti á
Eystrasalti, komust undan í þokunni,
sigldu út á Norðursjó og um síðir til
Englands. Þar barðist þessi liðsafli
hetjulega með breska flotanum það sem
eftir var stríðsins.
Um 100.000 pólskir hermenn komust
undan til Rúmeníu í humátt á eftir
foringjum sínum, örlítið brot af því liði
sem lagt hafði upp. Þessir menn myrtd-
uðu frjálsar pólskar sveitir og börðust
með Frökkum og Bretum. Innrás Rússa
lokaði mörgum undankomuleið og áttu
þeir skelfingardaga fyrir höndum í
fangabúðum Stalíns — sult, barsmíðar
og fjöldamorð. Þegar innrás var gerð í
Rússland tveimur árum síðar fengu þeir
Pólverjar sem þar lifðu eftir brottfarar-
leyfi undir forystu Anders hershöfð-
ingja og börðust aftur við Þjóðverja í
Norður-Afríku og á Ítalíu.
Þýsku og rússnesku árásarríkin höfðu
ekki beðið með að skipta fórnarlambinu
með sér þangað til mótspyrna Pólverja
hefði verið brotin á bak aftur. í upphaf-
lega samningnum, sem undirritaður var
af utanríkisráðherrunum Vyatjeslav
Molotov og Joachim von Ribbentrop í
ágúst, var óljóst kveðið á um örlög
Póllands. Ef til vill hafa Rússar og
Þjóðverjar hugsað sér að stofna pólskt
leppríki í miðju landinu er þeir hefðu
lagt landamærahéruðin undir sig. I
ágústsamningnum var greint frá
skiptalínu milli áhrifasvæða er lægi
nokkurn veginn eftir Póllandi miðju.
Stalín stakk nú upp á að láta Þjóðverj-
um eftir miðhluta Póllands og halda
einungis austurhéruðunum þar sem
meginhluti íbúanna var af úkraínskum
eða belorússneskum stofni. í staðinn
krafðist hann athafnafrelsis í Litháen
— þótt Þjóðverjum hefði upphaflega
verið ætlaður þessi hluti Eystrasalts-
landanna — og yfirráða yfir öllum
olíulindasvæðunum í Suðaustur-Pól-
landi; hins vegar lofaði hann að senda
30.000 smálestir af hráolíu þaðan til
Þýskalands á ári hverju.
Hitler var ekki ánægður með þessa
breytingu, en hann féllst á hana og nýja
skiptalínan meðfram Bug-, San- og
Narew-fljóti var staðfest. Austurhéruð-
in voru innlimuð í Sovétrítyn. Vestur-
héruðin, byggð fjölmörgum af þýskum
uppruna, voru innlimuð í þýska ríkið.
Þá voru óafgreiddir hinir pólsku íbúar
miðhéraðanna og nú var komið að
Hitler að sýna hvernig Þjóðverjar
kæmu fram við sigrað land. Það sem
ekki var innlimað var gert að þýsku
yfirráðasvæði, og var hlutverki þess lýst
skilmrekilega af Hans Frank, er varð
stjórnandi þess næstu fjögur og hálft
ár: „Pólverjar verða þrælar Þýska
stórríkisins." Því skyldi komið fram
með skefjalausri grimmd og harðýðgi.
Áður en stríðið hófst hafði Hitler gert
hershöfðingjum sínum grein fyrir því
að tilgangslaust væri að ganga með
mannúðargrillur í Póllandi. Sumir hers-
höfðingjanna, að minnsta kosti, skildu
ekki hvað átt var við. 19. september litu
SS-maður og herlögreglumaður eftir
vinnuflokki 50 pólskra gyðinga og urðu
óánægðir með vinnubrögð þeirra. Þeir
ráku gyðingana inn í samkunduhús og
drápu þá alla saman. Herstjórnin var
höggdofa og stefndi manndrápurunum
tveimur fyrir herrétt, enda ímyndaði
hún sér enn að háð væri stríð eftir
hefðbundnum hætti. Sækjandinn krafð-
ist dauðarefsingar. Að athugun lokinni
komst dómstóllinn að þeirri niðurstöðu
að mennirnir væru sekir um morð og
dæmdi þá til þriggja og níu ára fangels-
isvistar. Georg von Kúchler hershöfð-
ingi, yfirmaður mannanna beggja, taldi
dóminn óhæfilega mildan og krafðist
áfrýjunar til yfirdóms í Berlín. Sá
dómstóll staðfesti þriggja ára dóm
SS-mannsins og afsakaði hann á þeim
forsendum að „hann þyldi afar illa að
sjá gyðinga" og hefði brugðið við „að
óhugsuðu máli í ungæðislegum ákafa“.
Mennirnir voru báðir náðaðir von
bráðar og fóru aldrei í fangelsi.
Þeim yfirmönnum þýska hersins sem
kunnu ekki að meta mildi af þessu tagi
lærðist brátt að skynsamlegra væri að
líta undan og láta álit sitt ekki í ljós. Á
næstu árum varð von Kúchler hershöfð-
ingi þekktur fyrir að láta að vilja
Hitlers í einu og öllu.
Framtíðarstefna var mótuð á fundi
æðstu yfirmanna hersins og nasista-
flokksins 19. september, og getur Hald-
er hershöfðingi hennar stuttlega í
dagbók sinni. Framtíðarstefna nasista í
Póllandi var dregin saman í orðinu
„hreinsun“, en það var feluorð og
táknaði útrýmingu. Það átti að fara
fram „hreinsun“ á gyðingum, enn frem-
ur á pólskum menntamönnum, klerkum,
aðalsstétt — öllum þeim hópum sem
veita kynnu forystu hugsanlegri and-
spyrnu. Hershöfðingjarnir lögðu
áherslu á að þeir vildu hvergi koma
nálægt þessu og getur Halder þess í
dagbók sinni: „Hreinsunum verður
frestað þar til herinn er farinn á brott
og landið komið undir borgaralega
stjórn," en það átti að verða í fyrri hluta
desember. Þá gæti herinn beint allri
athygli sinni að því háleita starfi að
skipuleggja nýjar herferðir meðan SS
og Gestapo stunduðu drápsiðju sína í
Póllandi.
Hitler hafði því alla ástæðu til að
vera ánægður með gang mála. Hann
hafði murkað niður þverúðugan and-
stæðing og kostað litlu til. Hann hafði
ekkert að óttast á austurlandamærun-
um. Nú gat hann snúið allri herkænsku
sinni, margreyndu hugboði og fullbún-
um herjum Þýskalands gegn óvinum
sínum í vestri.
BARATTAN UM VARSJA Sjá næstu síðu