Morgunblaðið - 10.08.1980, Blaðsíða 14

14 MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 10. ÁGÚST 1980
Rústir á Hirtu. Eyjarnar hafa nú að mestu verið friðlýstar, en þó gera fcrðamenn þangað þéttfarið árlcga.
SLETTIREKURNAR GRÓFU
UNDAN SANKTIKILDU
Á kyrrum og sólbjörtum
morgni fyrir fimmtíu árum
klæddust þrjátíu og sex eftir-
lifandi íbúar Sankti Kildu
hátíðarfötum, fluttu fjöl-
skyldubænir, skildu eftir opna
biflíu og örlitla hafrahrúgu á
borðum og yfirgáfu steinkofa
sína ellefu síðasta sinni. Um
sjöleytið voru þeir tilbúnir að
stíga um borð í Harebell,
varðskip stjórnarinnar, sent á
vettvang til að flytja brott
síðustu leifar þúsund ára
byggðar á eyjunum. Búpen-
ingur eyjarskeggja hafði þeg-
ar verið settur í annað skip.
Kettir fóru á flakk og gólandi
hundar drukknuðu í höfninni.
Þann 29. ágúst næstkom-
andi, hálfri öld síðar, verður
atburðarins minnst, er lítið
varðskip með friðunarsinna,
póstmenn og tólf upprunalega
eyjarskeggja innanborðs, sigl-
ir til baka í kjölfar Harebell.
Ferðalangarnir munu sigla
hundrað og tíu sjómílur út á
Atlantshafið frá bænum Arg-
yll í Skotlandi og taka land á
stærstu eynni, Hirtu. Þar
verður haldin minningarat-
höfn í smákirkjunni með
pontunni gríðarlegu þar sem
ábúðarmiklir klerkar víluðu
ekki fyrir sér að predika
dægrin löng í samfellu. Póst-
mennirnir hyggjast stimpla
fjörutíuþúsund fyrstadags-
umslög og senda um heim
allan til áhugamanna um
Sankti Kildu.
Þrátt fyrir fjarlægðina,
óáreiðanlegan veðurham og
erfiðleika á að komast þangað
hefur Sankti Kilda ætíð heill-
að ferðalanga. Síðasta aldar-
fjórðung hefur brezki herinn
haft á eynni útbúnað til eld-
flaugaeftirlits og bankinn
National Trust for Scotland,
sem tók við eynni 19§6, kapp-
kostar að endurreisa nokkur
kotanna og varðveita garða og
fjórtán hundruð torfþökt
grjótskýli íbúanna, sem notuð
voru til geymslu. Náttúru-
verndarsamtök hafa látið
friðlýsa hluta eyjarinnar til
varnar þéttu varpsvæði haf-
súlu, fýls og lunda og annarra
sjófugla, ásamt sauðum af
Soay-kyni, mús og músar-
rindli, er kenndur er við
Sankti Kildu. Einnig hafa
ferðamenn gert þéttfarið til
þessa yzta útkjálka Bret-
landseyja frá því um miðja
nítjándu öld, sumpart vegna
undursamlegrar náttúrufeg-
urðar, en aðallega vegna frá-
sagna af því sérkennilega
fólki er lengst af byggði
Sankti Kildu.
Frumbyggjum eyjanna
hlýtur að hafa svipað meir til
nágranna sinna í björgunum
en nokkrum ófleygum lífver-
um fyrr og síðar. Sjófugl var
kjarninn í daglegri fæðu og
helzta lífsviðurværi og til að
festa hönd á honum, eltu þeir
súlu og fýl í þverhníptum
hömrum og klettasprungum í
svimandi hæð yfir sjó.
Þeir voru fjallgöngumenn
og bjargsprangarar af guðs
náð, fæddir til starfans og
uppaldir til að sjá sjálfum sér
og fjölskyldunni farborða. En
glæfraiðjan var einnig partur
Sankti Kilda mun
frægust hafa oröið á
íslandi af nafni Karls
Einarssonar Dunga-
non, heimsborgara
og Seyöfiröings, sem
tók sér nafnbótina
„Hertogi af Sankti
Kilda“ áriö 1932. Viö
hitt munu færri kann-
ast aö á Sankti Kildu
blómgaöist sérkenni-
legt mannlíf öldum
saman. í raun var
enginn staöur á
Bretlandseyjum sem
Sankti Kilda. Þar
greiddu íbúar aldrei
atkvæöi, sættu aldrei
herkvaöningu og
guldu aldrei tekju-
skatt — þekktu
reyndar ekki pen-
inga. Þrátt fyrir ákaf-
ar illdeilur er af
spunnust flutti her-
skip alla íbúa brott af
eyjunum áriö 1930.
Undir lok mánaöar-
ins verður hálf öld
liöin frá þeim atburöi.
af menningunni, íþrótt og
manndómsraun. Þeir fóru um
björgin alls staðar, hvort sem
var í roki eða regni, dinglandi
í verðmætum hráskinnsköðl-
um eða lásu sig upp slútandi
bergið hvíldarlaust og án sjá-
anlegrar fótfestu. Öklar
þeirra voru gildari en gerist
um miðlungs mannabein og
sterkar og sveigjanlegar
tærnar, er sjá má á gömlum
ljósmyndum, minna á grip-
klær á öpum.
Bjargklifur, bátasýsl og af
einhverjum orsökum klæð-
skurður einnig, var karl-
mannsverk. Konurnar á
Sankti Kildu voru burðarhest-
ar, auk þess að sinna eld-
amennsku, mölun, spuna og
vaski. Það kom í þeirra hlut
að bera og draga og klöngrast
yfir hæðirnar á Hirtu til að
gefa búpeningi og mjólka.
Beinastór andlit þeirra,
smáeygð og nefhvöss, líkjast
ásjónu suður-amerískra indí-
ána en kynstofns af Suðureyj-
um. í ljósi barnsburða, óhæg-
inda, vinnuþrælkunar og
þrúgandi trúarbragða, sem
blandin voru fornum hégilj-
um, hlýtur líf þeirra að hafa
verið eitt hið strembnasta, er
sögur fara af á Bretlandseyj-
um.
í fimm hundruð ár fram til
ársins 1931 var Sankti Kilda
— eða réttara sagt eyjarnar
fjórar, Hirta, Dun, Soay og
Boreray með dröngunum í
kring — í eigu MacLeod-
ættarinnar í Dunvegan í
Skyehéraði. Eyjarskeggjar
guldu landeiganda leigu með
varningi, en aldrei borgaði
nokkur maður á Sankti Kildu
tekjuskatt eða opinber gjöld,
og aldrei greiddu þeir atkvæði
eða sættu herkvaðningu.
Glæpir voru svo til óþekktir
og er ekki vitað til að þar hafi
lögreglumaður nokkru sinni
stigið á land. Peninga notuðu
þeir ekki en stunduðu þess í
stað vöruskipti.
íbúar á Sankti Kildu, sem
aldrei urðu fleiri en hundrað
og áttatíu, höguðu stjórnsýslu
líkt og lýðveldi sameignar-
sinna með sterku feðraveldis-
ívafi. Dag hvern, utan sunnu-
daga, þinguðu karlar í þorps-
götu til að ræða dagsverk og
önnur nauðsynjamál, svo sem
bátahirðingu og prófun
bjargsigsreipa.
En einkaeignarskipan tíðk-
aðist einnig, t.d. áttu nokkrar
fjölskyldur bát í sameiningu
og bar þeim að hirða hann í
hlutfalli við eignaraðild. Hins
vegar var öll vinna upp í
landskuld unnin í félagi, og
átti sama við um fuglaveiði.
Þúsundum fugla var hrúgað
upp í þorpinu að degi loknurn
og skipt eftir þörfum. Sérhver
þegn var öðrum háður um
afkomu og hugmyndir um
umbun fyrir einstaklings-
framtak eða getu voru eyja-
skeggjum framandi. Sauðfé,
sem var minni háttar fæðu-
og auðsuppspretta, áttu menn
út af fyrir sig, en yrðu van-
höld hjá einum létu hinir
skepnur af hendi til að bæta
honum það upp.