Morgunblaðið - 10.08.1980, Blaðsíða 15

MORGUNBLAÐIÐ. SUNNUDAGUR 10. ÁGÚST 1980
15
Það voru lífsviðhorf af
þessu tagi, er utanaðkomandi
gestum Viktoríutímabilsins,
vönum dyggðum frumkvæðis
og einkaframtaks, varð þyrnir
í augum. Robert Connel reit
árið 1887: „Að lokinni þrettán
daga dvöl á Sankti Kildu
komst ég að þeirri óhaggan-
legu niðurstöðu að þessum
snerti af sósíalisma væri að
miklu leyti um að kenna sú
siðferðilega ringulreið, er
virðist hafa glapið eyjar-
skeggja fullkomlega." Skóla-
stjóranum John Ross gramd-
ist tveimur árum síðar andúð
íbúa á að laga lífsaðstæður
sínar, og hann sagði hana
stafa af ótta við fordæmingu
annarra.
Þegar betur er að hugað,
kemur í ljós að á Sankti Kildu
lögðu menn annan skilning í
lífshamingjuna. Fram til 1860
bjuggu þeir í ljóralausum
rökkurkofum með skarntroðin
gólf, fullum af sóti, reyk og
skepnum. Um langan aldur
gerðu þeir sér skæði úr súlu-
hálsi og kom haus fuglsins í
hæls stað eins og frá náttúr-
unnar hendi. Vart er ofsögum
sagt að fæðukostur þeirra,
sem samanstóð mestmegnis af
sjófugli, einhvers konar
lundabúðingi og óhemjufjölda
fúleggja, hafi verið með ólyst-
ugra móti.
Ef að líkum lætur, var
andrúmsloftið ekki tiltakan-
lega ferskt heldur með fiður-
þykkri og viðloðandi ódaun af
fýlslýsi, sem brúkað var jafnt
sem ljósmeti og steikingar-
fita. Fýll spúir fnykillu lýsinu
í varnarskyni að þeim er
gerast of nærgöngulir við
hann. Sankti Kildubúum þótti
fýllinn á hinn bóginn lostæti
og miklu betri en fiskur, sem
þeir þótti bragðlaus hallæris-
fæða og lögðu sér lítt til
munns.
En þetta forna samfélag
hafði fóstrað eigin viðhorf og
lifnaðarhætti í samræmi við
staðinn, er það byggði. Gest-
um virtust myrkrakofarnir
lítið annað en hjallar, en í
raun voru þeir hlýir, þurrir og
vindþéttir, ólíkt myndarlegu
smábæjunum, er utanaðkom-
andi mannvinur lét reisa fyrir
eyjarskeggja árið 1860. Fyrstu
frásagnir af lífinu á Sankti
Kildu frá sautjándu og
átjándu öld bera ekki minnsta
vott um vansæld eða óánægju
íbúanna með hagi sína. Þvert
á móti lýstu bæði Martin
Martin, árið 1698, og Kenneth
Macauley, árið 1758, þeirri
glaðværð og lífsnautn er virt-
ist samslungin daglegum
starfa og ást þeirra á skáld-
skap, tónlist, dönsum og ann-
arri skemmtan.
í krafti góðviljans og mis-
skilnings af grófasta tagi, gat
þó umheimurinn ekki látið
Sankti Kildu í friði, einu sinni
að hann hafði uppgötvað
hana. Nítjánda öldin, með
öllum sínum endurreisnar- og
framfaramóð, beindi hvort
tveggja andlegum og félags-
legum velvildarmönnum til
eyjanna. í hópi þeirra var að
finna presta og trúboða, er
höfðu djúptæk áhrif — en að
mestu leyti til hins verra.
Fáeinir þeirra voru næmir
menn og göfuglyndir, en aðrir,
svo sem John MacDonald,
postuli norðursins, voru sletti-
rekur og harðstjórar sem leit-
Björgin á Sankti Kildu. Sjófugl var kjarninn í fæði
eyjarskeggja og neyttu þeir ekki fisks nema í haliæri.
Hirta er stærst. Snoðin harðneskja — ímynd strangra
máttarvalda.
uðust við að innprenta íbúun-
um þrælsótta og ógnarlega
sabbatsdagatrú. Var það til
þess eins fallið að svipta
eyjabúa gleði sinni unz þar
kom þaulsetur við trúariðkan-
ir urðu dragbítur á athafnalíf.
Árið 1878 lýsti John Sands
sunnudögum á Sankti Kildu
sem „dögum óþolandi dofa“.
Kirkjurækni var skylda og
urðu menn að gera ítarlega
grein fyrir, ef voru þeir fjar-
verandi. „Um leið og klukkan
klingdi þyrptust menn í snatri
til kirkju með harmþrunginn
svip og einblindu niður fyrir
fætur sér. Talið var syndsam-
legt að líta til hiiðar. Þeir litu
ekki út eins og góðfúsar sálir
á leið til að taka við frelsandi
fagnaðarboðskap, heldur voru
þeir eins og hjörð fordæmdra,
sem Satan rekur undan sér til
vítis" skrifaði hann.
En e.t.v. eru fáir staðir á
jarðríki þar sem hrjóstrug
harðneskja náttúrunnar inn-
rætir vitundinni jafn sterka
ímynd strangra máttarvalda.
íbúar Sankti Kildu ánetjuðust
hreintrúarstefnunni fullkom-
lega og ríghéldu í kaldhamr-
aðar kennisetningar hennar
gegn sérhverri tilraun til að
slaka á þeim. Skáldskapur
þeirra og tónlist, sem prest-
arnir úthýstu, dó út og á
endanum voru þeir vart færir
um annað en mylgra út úr sér
sálmum í sundurlausri sí-
bylju, sem ókunnugum hraus
hugur við að heyra. Sumir
þeirra hlutu menntun hjá
trúboðunum, þrátt fyrir að
samfélagið í heild felldi sig
aldrei við enska tungu og
héldi fast við gelíska mállýzku
með norrænum blendingi, sem
fáir aðkomumenn gátu botnað
í.
En hvers vegna urðu enda-
lokin með þeim hætti sem
raun varð á? Hvers vegna
hnignaði og dó um miðbik
aldarinnar það einangraða og
veðurbarða samfélag, sem
dafnað hafði á eyjunum um
þúsund ára skeið?
Ábyrgðinni á dauða Sankti
Kildu hefur verið lýst á hend-
ur aðsjálum stjórnvöldum,
sem neituðu að koma upp
þolanlegri hafnaraðstöðu eða
útvarpsloftneti til að gera
íbúum lífið bærilegra. Brott-
flutningum hefur verið lýst
sem ruddabragði stjórnar,
sem taldi sér ekki henta að
láta örfáa sérvitringa byggja
við viðsjálar og frumstæðar
aðstæður stað, sem var svo
fjarlægur að hann var jafnvel
sjaldnast merktur á kortum
af Bretlandseyjum. Hvort
tveggja er þó byggt á róman-
tískum misskilningi.
Sankti Kildubúar fóru fyrir
eigið frumkvæði. Karlmenn-
irnir tólf og konurnar átta,
sem eftir lifðu af fullorðnum í
ársbyrjun 1930, undirrituðu
öll bænaskjal til Skotlands-
málaráðherra og báðu stjórn-
ina allra náðasamlegast til
hjálpar að yfirgefa eyna hið
fyrsta.
Brottflutningar, fár og
hrörnandi markaður fyrir fið-
ur, lýsi og sjófugla höfðu gert
lífið þar óbjörgulegt. Saxast
hafði um of á íbúafjöldann og
jafnvægi kynjanna hafði
raskast meira en svo að unnt
væri að gegna hefðbundnum
störfum.
Það var ekki einangrunin,
sem varð Sankti Kildu að
meini, heldur þvert á móti
endalok einangrunarinnar
sjálfrar. Samfélagið hafði
hjarað á þessum stað af því að
það var afskipt, sjálfu sér nóg
og samtaka. Þegar aðrir fóru
að rétta út hjálparhönd varð
það ekki til annars en innleiða
framandi aðferðir og varning,
sem hvort tveggja gerði fólkið
á eyjunum háð umheiminum
og eyðilagði menningu þess.
Gestirnir fluttu með sér
helgiathafnir sem glöptu fyrir
verkmenningu. Þeir dreifðu
um sig peningum og efldu
fjármunatengsl sem ekki
þekktust þar áður. Þeir drógu
fram í dagsljósið torkennilega
vöru líkt og te og sykur; fæðu
sem varð að koma utan frá.
Og ferðamennirnir, sem komu
til að gaspra, gæla og gera gys
smituðu frá sér spillingu af
þeirri gerð sem ávallt fylgir í
spor ferðamanna meðal frum-
stæðra þjóða. í byrjun tældu
þeir eyjaskeggja með gjöfum
og fé og síðan, þegar Sankti
Kilda var ekki lengur í tízku,
stukku þeir á brott og skildu
íbúana eftir fulla ókennilegr-
ar prettvísi, gremju og ölm-
usuvona. Þeir báru einnig með
sér sjúkdóma, sem innfæddir
höfðu enga mótstöðu gegn.
Gífurleg hryggð og sektar-
andi hvíla enn yfir sögunni af
brottflutningi frá Sankti
Kildu. Stjórnvöld reyndu hart
að fá Kildubúum samastað í
Skotlandi, en gerði þó ekki
betur en bjóða starf við skóg-
rækt fólkinu, sem aldrei hafði
trjágóður auga barið. Nýtni
og nánasarskapur var auðsær
í allri tilhögun flutnings og
endurbúsetningar og lagðist
það á eitt ásamt tilfinninga-
róti í dagblöðum um að gera
innflytjendurna óeirusama í
útlegðinni.
Sumir komust vel áleiðis en
flestirundu sér illa og fylltust
heimþrá. Aðeins um tuttugu
hinna upprunalegu íbúa
Sankti Kildu eru enn á lífi og
dreifðir um Skotland, Eng-
land og erlendis. Svo kald-
hæðnislega vill til að mannlíf
iðar þar nú yfir sumartímann.
Þar koma nú náttúruskoðaðar
og göngugarpar, vinnuflokkar
frá eignarbankanum, auk þess
að þrjátíu hermenn hafast við
umhverfis ratsjárstöðina á
eynni.
Annað veifið sækir gamall
eyjaskeggur fiautabollann
sinn. Jafnvel þeir sem fóru í
barnæsku frá Hirtu geta
aldrei gleymt henni. Á síðasta
ári var komið með öskuskrín
til eyjarinnar frá London. Það
voru líkamsleifar Malcolm
Macleods, sem kvaddi Sankti
Kildu ungur að aldri áður en
brottflutningur fór fram og
varð á endanum hótelþjónn í
höfuðborginni.
Tom Steel, sem skrifað hef-
ur bók með nafninu Líf og
dauði Sankti Kildu, ræddi eitt
sinn við Malcolm Macleod um
heimastöðvarnar. „Fyrir mér
var það sannkallaður friður
að lifa á Sankti Kildu" sagði
Macleod, „og fyrir mér var
það hamingja, ástkær ham-
ingjan. Það var langtum betri
staður." Á bautasteini hans,
sem siglt var með frá Suður-
eyjum segir einfaldlega: Mal-
colm Macleod. Fæddur á
Hirtu 1980. Þar segir ekkert
um hvar hann dó eða hvar
hann dvaldi annars staðar á
lífsferli sínum.
(Byggt á grein eftir Liz
Forgan í The Guardian).