Morgunblaðið - 21.06.1981, Blaðsíða 18

18
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 21. JÚNÍ 1981
Minnisgreinar frá Hörðalandi
Af hverju hættu Norðmenn
að tala íslenzku?
eftir Hermann Pálsson
Eftir lok síðustu heimsstyrjaldar, þegar Þjóðverjar
höfðu lagt árar í bát og friður ríkti að nýju um hrjáða
veröld, þótti Stórþinginu vel til fallið að fagna frelsi
með fagurri veizlu. Buðu þeir þangað einum útlendum
gesti, Jóni Pálmasyni frá Akri, sem þá var forseti
Alþingis og einna fremstur allra virðingarmanna í hinu
forna skattlandi Magnúss lagabætis.
Engar sögur fara af því, að veizlugestir hafi stigið á
stokk og strengt sín heit, en hitt er í frásögur fært, að
þar voru haldnar margar og merkilegar ræður, og þó
vakti engin öllu meira athygli en tala Jóns á Akri, sem
var mælskumaður mikill og svo orðumglaður við skál,
að enn er í minnum haft. Jón þeysti úr sér ræðunni á
mergjaðri húnvetnsku, svo að hvergi örlaði fyrir
atkvæði á annarlegri tungu, en hann hafði naumast
lokið fyrstu setningunni, þegar miklum óhug og ótta
slær yfir samkunduna, og eftir því aukast hrellingar
manna sem lengra líður á ræðuna. Nú stafaði skelfing
þingmanna hvorki af efni hennar né málsnilld, sem
hvorutveggja var með mikilli prýði: forseti Alþingis var
að færa Stórþinginu og norskri þjóð árnaðaróskir
íslendinga og flutti þær af öllum þeim þrótti, sem Guð
hafði honum í kverkar lagið. Hitt þótti heldur en ekki
ískyggilegt, að enginn botnaði neitt í ræðu Húnvetn-
ingsins nema fræðimaður einn, sem stundað hafði tungu
þeirra Njáls og Snorra af slíkri alúð, að fáir stóðu
honum á sporði, og varð hann síðan að skýra orð
lögsögumanns fyrir þingheimi. Undrun manna yfir
þeim ósköpum, sem á þá höfðu dunið, þegar þeim hafði
helzt dottið í hug, að þeir væru að hlusta á hebreska
prédikun, snerist nú brátt í örvílnan um menningu
Islendinga. Hvernig stendur á þeirri firn, varð mönnum
spurn, að skattlendingar höfðu svo gersamlega týnt
tungu forfeðra sinna, fornum arfi frá Hörðalandi og
öðrum fylkjum vestan fjalls?
Þegar menn fóru að velta fyrir sér harmsögulegum
örlögum norskrar tungu á þessu eyðiskeri við yzta haf,
minntust þeir fornra atburða í ritum ýmissa Norð-
manna, svo sem Snorra Sturlusonar fylgsnarjarls og
Sturlu Þórðarsonar, frænda hans, sem báðir voru
hirðmenn konungs og hvorugur þurfti á túlk að halda.
Var það ekki einmitt þessi sami Sturla, sem skemmti
Magnúsi lagabæti og drottningu hans með vinsælli
tröllasögu, þegar þau fengu sér ekkert skárra til
dægradvalar? Og var það ekki fyrrnefndur Snorri, sem
skrifaði norsku bókina Heimskringlu í þrem eða fjórum
bindum? Þótt báðir væru bornir og barnfæddir á
Islandi, var þeim norsk tunga svo töm, að þeir virtust
hafa drukkið hana með móðurmjólkinni. Þá benti
einhver á, að hvergi sé þess getið í gömlum heimildum,
að Eysteinn munkur hafi verið í vandræðum með að
gera sig skiljanlegan í Helgisetri, þegar hann ræddi við
norska stailbræður sína um skáldskap og guðfræði.
Hvað sem öllum bollaleggingum líður, varð norskum
þingmönnum nú ljóst, að svo djúpir sem íslands álar
eru, þá er annað sem skilur þessar þjóðir, og er það
úthafinu sjálfu öllu óyfirfærilegra: hvorug þeirra skilur
tungu hinnar. Nú eru óyggjandi heimildir fyrir því, eins
og ráða má af verkum þeirra Egils og Sighvats og
raunar ýmsum annarlegum frásögnum af íslendingum í
Noregi fyrr á öldum, að þeim lá norskan einkar mjúkt á
tungu, þótt skáldskapur þeirra sé lítt við alþýðu hæfi.
Og þótt einstaka íslendingur, svo sem Hreiðar heimski
og Þorleifur jarlaskáld, hafi lent í ónáð hjá norskum
yfirvöldum, þá stafaði slíkt aldrei af lélegri kunnáttu í
málinu.
Þótt norskir þingmenn hafi harmað tómlæti íslend-
inga um tungu feðra sinna, þá virðist þeim ekki hafa
verið alls kostar ljóst um hverja tungu er að ræða. Eins
og merkir fræðimenn hafa bent á og raunar má ráða af
fornum skrám, sem Danir hafa geymt fyrir Islendinga
um langan aldur, þá munu Norðmenn hafa talað
íslenzku allt frá því að fyrsti landnámsmaðurinn
hrökklaðist úr Noregi á dögum Haraldar hárfagra og
fram á síðara hluta fjórtándu aldar, þegar Kalmars-
sambandið og aðrar ógæfur dundu yfir Norðurlönd. Að
vísu fór íslenzkri tungu í Noregi að hnigna þegar á
Ilermann Pálsson.
tólftu öld, og fór síðan sí-hrakandi, unz hún hvarf svo
gersamlega, að nú er ekki urmull eftir. Norðmenn áttu
örðugt með að stafsetja íslenzkuna rétt, svo að snemma
á öldum slepptu þeir h-inu á undan r-, 1- og n-; af þessu
leiddi þann leiðinda rugling, að þeir hættu að gera
greinarmun á orðunum hlátr og látr; hroði og roði; hnit
og nit, en slíka ósvinnu hafa íslenzkumælandi menn í
fornu skattlandi Magnúss lagabætis aldrei getað þolað.
Þenna ósið kenndu Norðmenn svo Orkneyingum og með
þeim hörmulegu afleiðingum, að þeir rugluðust í ríminu
og hættu að geta stuðlasett að venju siðaðra manna:
Lífs er liðnar stundir,
hlæjandi skal deyja.
AUt um það munu Norðmenn hafa talað kristilega
tungu, sem íslendingum skildist mætavel, og þegar
norsk handrit bárust til íslands, reyndist mönnum
einkar auðvelt að leiðrétta þær stafsetningarvillur, sem
sérkennir norska ritvenju á dögum þeirra Sverris
konungs og eftirvera hans um langan aldur.
Þeir Norðmenn, sem trúa því, að Snorri Sturluson
hafi talað norsku og ritað, þekkja Htt ævi og menntun
sagnamannsins. Þegar hann sat á skólabekk í Odda, var
þar engin tunga kennd nema latína ein, og þess er
hvergi getið í heimildum, að norska væri kennd á
Islandi áður en Snorri skrifaði bækur sínar. Það er því
ótrúlegur misskilningur af lærdómsmönnum að telja
Snorra hafa ritað á norsku, en hins vegar verður allt
auðskýrt og skilið, ef Norðmenn hafa talað og lesið
íslenzka tungu. Þegar Hreiðar heimski og aðrir
Islendingar í Noregi, ólæsir og ómæltir á aðra tungu en
sína eigin, gátu spjallað þindarlaust við kóng og karl, þá
þarf enginn að efast um málið, enda ber hér allt að
sama brunni: Norðmenn voru ekki síður sleipir í
íslenzku en íslendingarnir sjálfir.
Það er því ekki að ófyrirsynju, þótt tekizt sé á hendur
að reyna að leysa úr þeirri spurningu, sem fáfróðum
Islendingum hefur bögglað fyrir brjósti um langan
aldur: Hvernig stendur á þeim ósköpum, að Norðmenn
hættu að tala íslenzku? Hví þótti þeim til hlýða að
vanrækja svo móðurmál Hákonar gamla, sem síðustu
ævistundir sínar hlýddi á presta sína lesa konungasögur
á íslenzku, þegar lífsþróttur hans var þrotinn og hann
var orðinn of máttfarinn að njóta ævisagna heilagra
manna á latneskri tungu? Svör við slíkum spurningum
krefjast mikillar þekkingar og djúpra hugsana, og hér
verður einungis reynt að minnast lauslega á þau rök,
sem fram eru sett í spekiritum lærdómsmanna. Má þar
fyrst nefna, hve mikinn slóða það getur dregið að kunna
ekki að stafsetja móðurmálið eins og vera ber, enda
telja sumir skýrendur, að hnignun íslenzkrar tungu í
Noregi eigi rætur sínar að rekja til rangritunar, sem
Norðmenn tóku upp og áður var vikið að. í öðru lagi
hefur mönnum komið til hugar, að Norðmenn hafi
guggnað á íslenzkunni af þeirri ástæðu, að þeim þótti
Ilákonar saga hins gamla svo leiðinleg aflestrar. Og
ekki bætti Barlaams saga og Jósaphats úr skák, en þar
er um að ræða sögu, sem einhver óþekktur Norðmaður
og illa að sér í stafsetningu skrifaði á heldur ömurlegri
íslenzku. Þriðju skýringuna, sem drepa má á, telja
brezkir guðfræðingar einna líklegasta, en hún er á þá
lund, að Norðmönnum í heild hafi hefnzt fyrir syndir
víkinga vestan hafs fyrr á öldum og sé örðugt að hugsa
sér öllu greypilegri refsingu fyrir óverkan forfeðra en
að láta heila þjóð glata tungu sinni, einkum þó þegar í
hlut á svo göfugt móðurmál og íslenzkan er. Sumir telja
þó fram fjórðu skýringuna: að Norðmenn hafi hrifizt
svo af danskri tungu, að þeir gleymdu íslenzku
móðurmáli sínu, eftir því sem fram liðu stundir.
Einfaldasta skýringin er að skella allri skuldinni á
Dani, en þeir lögðu um langan aldur mikla stund á að
troða fram tungu sinni, hvar sem þeir gátu komið því
við og hirtu lítt um að nema tungur þeirra þjóða, sem
þeir lögðu undir sig. Er sú tilraun einna frægust þegar,
þeir settu á stofn nýlendu vestur á Eyjum Óspilltra
Meyja í því skyni að láta fólk í sjálfu hitabeltinu
spreyta sig á kverkahniti því, sem þeir kalla stoðet. En
nú er ekki sanngjarnt að kenna Dönum um allt sem
miður hefur farið í þeim löndum, sem lutu þeim fyrir
Lútersöld og síðan. Hér er því rétt að leggjast dýpra til
skýringa en gert hefur verið í flestum bókum á
norðurhveli jarðar.
Góðar heimildir eru fyrir því, að í fornöld hafi
íslenzka verið töluð ekki einungis í Noregi og á íslandi,
heidur einnig á Hjaltlandi, Orkneyjum, Katanesi,
Suðureyjum, Mön, Dyflinnarskíri, Færeyjum og Græn-
landi. Þar sem íslenzka hefur ekki heyrzt í þessum
löndum um aldabil, þá er rétt að athuga, hvort hér geti
verið um að ræða eina og sameiginlega skýringu á dauða
íslenzkunnar á öllu þessu svæði utan heimalandsins.
Færeyingar eru að vísu betur að sér í stafsetningu en
Norðmenn á dögum Hákonar háleggs, en af einhverri
kynlegri ástæðu tala þeir svo bjagað mál, að dumbur
maður myndi aldrei láta sér til hugar koma að kalla það
íslenzku. Örlög íslenzkrar tungu á Grænlandi eru bezt
skýrð með því móti, að hún hafi að vísu verið töluð þar
svo lengi sem nokkur hræða var ofan moldar, en hvarf
til hlítar, þegar síðasti Grænlendingurinn í Eystri-
byggð lagðist til hinztu hvíldar undir þarlenzkum jökli.
Aðrar þjóðir, sem fyrrum töluðu íslenzku, hafa ekki
slíka afsökum fyrir að hætta þeim göfuga sið.
Þegar haft er í huga, hve mikið íslendingar urðu að
þola af öðrum þjóðum síðan mál þeirra gekk um þau
lönd, sem áður voru talin, þá getur það naumast talizt
nein ósvinna, þótt einhver vilji skýra tungutap þeirra
sem þátt í samsæri gegn íslendingum: menn hættu að
tala íslenzku í því skyni að einangra heimalandið frá
umheiminum, ekki þó einungis af þeim sökum, að
Islendingar séu allir svo leiðinlegir, heldur einnig af
hinu, að þá voru á boðstólum fágaðri tungur, sem Snorri
Sturluson kunni lítil skil á.
Þótt Norðmönnum yfirleitt sé íslenzka, hið forna
móðurmál þeirra, öllu óskiljanlegra en ýmsar af
tungum þeim, sem nú heyrast víða um heimskringluna,
þá fer hitt ekki á milli mála, að þeir Norðmenn, sem
numið hafa hið forna móðurmál forfeðranna, tala
íslenzku af stakri snilld. Mér þykir til hlýða að geta
nokkurra, sem bætt hafa fyrir vangæzlu fyrri kynslóða:
enginn, sem hlustað hefur á þau Gunnhild Stefánsson,
Ludvig Holm-Olsen, Bjarne Fidjestol, Magnus Rindal,
Helge Sandoy og Hallvard Mageray, getur efast um, að
íslenzka muni eiga glæsilega framtíð fyrir sér í Noregi.
Þegar Norðmönnum þótti fýsilegt að hverfa frá
skurðgoðavillu og taka upp bjartari sið, fengu þeir
útlenda presta til að kenna mönnum kristin fræði. Nú
virðist margt benta til þess, að Noiðmenn ætli loksins
að snúa frá málvillu sinni og kynnast íslenzku að nýju.
Á þessu sviði, eins og raunar ýmsum öðrum, standa
Hörðar öðrum Norðmönnum framar, því að nú hafa þeir
ráðið til Björgvinjar Brynjúlf Sæmundsson, sem er
manna vísastur til að leiða ungt fólk inn á nýjar brautir
og teygja stúdenta til að nema þá tungu, sem Sverrir
konungur og Jón á Akri beittu af alkunnri snilld í
ræðum sínum og bróðir Róbert gerði fræga um víða
veröld með þýðingu sinni á Tristrams sögu og fsoddar
hinnar björtu.
Þorsteinn Þorsteinsson frá Skálpa-
stöðum form. Landssambands veiðifélaga
XÐALFUNDUR Landssamhands
voiðifélaga var haldinn á llvanneyri
lagana 12. og 13. júni sl.
Alls voru mættir á fundinum 46
‘'ulltrúar víðs vegar að af landinu,
iuk fjölda gesta, þeirra á meðal:
l’álmi Jónsson. landbúnaðarráð-
herra, Ásgeir Bjarnason, formaður
Búnaðarfélags íslands, Jónas Jóns-
son, búnaðarmálastjóri, Þór Guð-
jónsson, veiðimálastjóri og Árni Jón-
asson, erindreki.
Mörg mál voru til ’.’mraeðu á
fundinum varðandi samtökin, og
voru afgreidd, svo sem rannsóknir á
veiðivötnum, ræktun og eldisstöðvar,
sjávarveiði Færeyinga, fyrirbyggj-
andi aðgerðir varðandi bátaslys á ám
og vötnum, veiðieftirlit, fækkun
vargfugls, útibú frá veiðimálastofn-
un um landið í landsfjórðunga, segir
i frétt frá sambandinu.
Landssamband veiðifélaga er búið
að starfa í yfir 20 ár, og hefur á þeim
tíma breyst í starfi og málefnum. Úr
stjórn I.andssambands veiðifélaga
áttu að ganga fulltrúar Austur- og
Vesturlands. Sveinn Jónsson frá Eg-
ilsstöðum baðst undan endurkjöri, og
var Halldór Sigurðsson frá Miðhús-
um kjörinn í hans stað. Jóhann
Sæmundsson var endurkjörinn.
í stjórn Landssambands veiðifé-
laga eru fimm menn, og er kjöri
þeirra háttað þannig að formaður er
kjörinn óstaðbundinn, en hinir eru
kjörnir einn úr hverjum landsfjórð-
ungi. Stjórnina skipa nú Þorsteinn
Þorsteinsson frá Skálpastöðum,
Borgafj.sýslu, formaður, Hinrik A.
Þórðarson frá Útverkum, Skeiðum
Árn., Suðurland, Jóhann Sæmunds-
son frá Ási, Daias., Vesturland,
Halldór Sigurðsson frá Miðhúsum,
S-Múl., Austurland og Vigfús Jóns-
son frá Laxamýri, S-Þing., Norður-
land.