Morgunblaðið - 12.09.1982, Blaðsíða 21

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 12. SEPTEMBER 1982
21
en skipverjar höfðu varla undan
að dæla.
Um morguninn var Giötheborg
skammt undan landi og var þá
stormur, fannkoma og stjórsjór.
Tveimur akkerum var kastað út og
mældist dýpið um 25 faðmar, en
brotsjóir gengu yfir skipið hvað
eftir annað svo menn óttuðust að
það mundi liðast sundur undir sér.
Skipsstjórnarmenn hugsuðu þá
um að hleypa á land, en þorðu
ekki, því brimrótið var svo mikið
að sýnt þótti að enginn maður
mundi komast af. Gripið var til
þess ráðs að höggva allar þrjár
siglurnar og var þeim komið fyrir
borð með rá og reiða.
Undir kvöldið lægði nokkuð en
þó var ekki viðlit að hleypa á land
fyrir brimi. Voru skipverjar nú
flestir orðnir mjög þrekaðir og var
gripið til þess ráðs að skjóta
nokkrum neyðarskotum ef það
mætti verða til að einhverjir
heyrðu og kæmu þeim til aðstoðar
á þessari stund neyðarinnar.
Brynjólfur á Hrauni
kemur til sögunnar
Víkur nú sögunni að Hrauni í
Ölfusi en þar bjó þá Brynjólfur
lögréttumaður Jónsson. Um nótt-
ina heyrðu heimamenn fallbyssu-
drunurnar og sendi Brynjólfur
þrjá menn hinn næsta morgun
niður að sjó til að forvitnast um
hvort þeir yrðu einhvers vísari. Er
þeir komu heim um kvöldið höfðu
þeir þær fréttir að færa, að stórt
skip lægi á Hafnarvík og væri af
því möstur og reiði. En þar sem nú
var farið að dimma og grenjandi
hríð brostin á var ekkert hægt að
gera þá um kvöldið enda óratandi
suður yfir sand.
Þennan dag köstuðu þeir á
Giötheborg fyrir borð öllum fall-
byssum á efsta þilfari til að létta
skipið áður en hleypt yrði á land
því nú var fyrirsjáanlegt að ekki
yrði hjá því komist og því fyrr því
betra. Af dagbók skipsins má ráða
að ekki hefur skipverjum verið
rótt og stendur m.a.: „Guð veri oss
náðugur".
Næsta dag fór Brynjólfur á
Hrauni niður á sand við sjötta
mann til að reyna að bjarga
skipbrotsmönnum ef nokkur kost-
ur væri. Komu þeir niður á
Hraunsskeið og lá skipið þar fyrir
framan. í fjörunni fundu þeir brak
úr skipinu, rár með reiða, fall-
byssustokka og sitthvað fleira, þar
á meðal litla tunnu sem á var
skrifað með stórum stöfum:
„Opnið mig og lesið bréfið". En
vegna þess hversu hvasst var og
myrkur skollið á þorði Brynjólfur
ekki að opna tunnuna, en fór með
hana heim að Hrauni.
Innan úr tunnunni kom „kóngs-
ins fáni“ og bréf dagsett þann
sama dag. Var það frá skipherran-
um á Giötheborg og var á þessa
leið:
„Háttvirtu góðu vinir. — Því
miður hef ég ratað í sjávarháska
með herskipið Giötheborg hér við
land og er illa staddur. í guðs
nafni og konungsins vegna bið ég
yður 'að gefa merki í landi, þar
sem vér helst gætum komist lífs af
með því að hleypa skipinu upp, ef
nauðsyn krefur. — Haldið vörð
þarna nótt og dag, svo að vér vesa-
lingar fáum bjargað lífinu, því að
fyrir það fáið þér laun hjá guði og
hylli konungsins."
Brynjólfur brá skjótt við eftir
að hann hafði lesið bréfið og um
miðnætti lögðu þeir sex aftur af
stað til að athuga nánar aðstæður
og reyna að fara eftir fyrirmælum
skipherrans. Er þangað var komið
festu þeir upp „kóngsins flagg“ á
þeim stað sem þeim þótti vænleg-
ast að hleypa skipinu upp á sand-
inn.
Giötheborg hleypt
á land
Á meðan á þessu stóð hefur ver-
ið dapurlegt um að litast í Giöthe-
borg. Flestir bjuggust við dauða
sinum og allan sunnudaginn var
glórulaus stórhríð og stormur svo
varla sá út úr augum. Skipið lá nú
flatt fyrir brotsjóunum og bjugg-
ust menn við að það myndi liðast í
sundur á hverri stundu. Á þessu
gekk alla mánudagsnóttina og um
morguninn var auðfundið að skip-
ið var mikið farið að liðast. Með
birtingu fór það að reka og var þá
ekki um annað að ræða en að
höggva á akkerisfestar og hleypa
skipinu á land.
Dagbók skipsins er fáorð um
þátt mannanna í landi og raunar
er þess hvergi getið að íslendingar
hafi átt neinn þátt í að bjarga
skipbrotsmönnum og skal vikið að
því atriði síðar. Á dagbókinni er
ekki að sjá að skipbrotsmenn hafi
séð merki það er þeir Brynjólfur
höfðu sett upp í landi, en flaggið
var uppi þangað til skipið var
strandað og var það klukkan 9 um
morguninn. Af frásögn Brynjólfs
má hins vegar ráða, að hann hefur
haldið að skipverjar hafi farið eft-
ir leiðbeiningum sínum og hafi
skipið borið að landi á þeim stað
sem fáninn var.
Stutt var úr skipi í land eftir að
það var strandað, en brimið var
svo mikið að ekki var viðlit að
setja bát á flot. Tveir menn buðust
þá til að synda í land með streng
sem bundinn var um mitti þeirra.
Af öðrum manninum er það að
segja, að hann gafst upp í barátt-
unni við holskeflurnar og urðu
þeir að draga hann um borð aftur.
Hinn komst að vísu á land en
missti strenginn úr höndum sér er
hann var að leysa sig og voru þeir
því engu nær. Var þá gripið til
þess ráðs að smíða fleka og fóru
átta menn á hann og lögðu frá
borði með ífestan kaðal. Er þá bar
að landi riðu brotsjóir yfir flek-
ann, skoluðu mönnunum af honum
og drukknuðu þeir allir fyrir aug-
unum á félögum sínum. Flekann
bar hins vegar á land og með hon-
um kaðalinn og hefði því alveg
eins verið hægt að koma kaðlinum
í land á flekanum mannlausum,
svo að lífum þessara manna var
fórnað að þarflausu.
Skipbrotsmenn
komast í land
Skipverjar á Giötheborg tóku
nú til við að fleygja öllu lauslegu
útbyrðis og einnig því sem nokkur
þungi var í til að létta skipið undir
næsta flóð og skolaði flóðið skip-
inu 10 föðmum nær landi en það
hafði verið. Var nú kaðallinn fest-
ur um stafnmerki þess og þegar
fjaraði renndu flestir sér á honum
til lands. Undir kvöldið hvessti
f»jög og varð þá að hætta björgun
og þeir sem þá voru eftir í skipinu
urðu að hírast þar um nóttina.
Daginn eftir fóru allir í land
sem eftir voru í skipinu nema þrír
eða fjórir yfirmenn en næstu nótt
braut brotsjór káetuna og skipið
lagðist á hliðina og eftir það var
engum vært þar. Friis skipherra
ritaði nú bréf sem senda átti með
hraðboða til Bessastaða þar sem
hann skýrir frá hvernig högum
þeirra sé komið. Biður hann
amtmann og landfógeta að koma
þegar í stað og greiða fyrir sér í
vandræðum þessum.
Skipbrotsmenn urðu auðvitað
fegnir að hafa fast land undir fót-
um, en heldur var köld aðkoman
þarna á eyðisandinum. Hvergi var
neitt afdrep, veður slæmt og þeir
allir votir. Þeim tókst þó að
kveikja eld sem þeir vermdu sér
við fyrstu nóttina, en þeim hafði
tekist að bjarga nokkrum matar-
forða úr skipinu svo að þeir þurftu
ekki að líða skort. Veðurofsinn
hélst þó hinn sami og skóf sandinn
svo óvönum mönnum var ekki
vært undir beru lofti og tókst
þeim að gera tjöld úr slitrum af
seglum skipsins. En brimið gekk
upp á tjöldin með næsta flóði svo
þar var ekki vært heldur.
Lenti nú allt í ráðleysi svo engri
reglu var við komið og stukku þá
nokkrir menn í burt í leyfisleysi
að leita bæja. Komu þeir aftur
næsta dag og sögðu félögum sín-
um að skárra væri að vera ofan
við sandinn. Varð þá alger upp-
lausn í liðinu og lögðu sumir af
stað upp sandinn án þess að vita
hvað við tæki. Á fimmtudaginn
var svo komið að ekki voru eftir á
strandstaðnum nema átta menn,
er gæta skyldu vogreksins.
Þáttur Islendinga
í björguninni
Eins og áður er getið kemur
hvergi fram að íslendingar hafi
átt neinn þátt í því að bjarga
skipbrotsmönnum, en reyndar var
ekki siður að halda slíku á lofti í
þá daga. Árni óla telur hins vegar
að þarna hafi af fáum mönnum
verið framkvæmt hið mesta björg-
unarstarf sem sögur fara af á ís-
landi því þarna hafi fleiri
mönnum verið bjargað úr sjávar-
háska en dæmi eru til hér á landi.
Á skipinu munu upphaflega hafa
verið nær 190 manns.Tíu höfðu
látist frá því skipið lagði af stað
frá Hafnarfirði, en landfógeti seg-
ir á einum stað, að rúmlega 170
hafi bjargast, eða álíka inargir og
íbúar hafa verið í einum hreppi.
En í skýrslum sínum geta hinir
útlendu menn ekki um þátt íslend-
inga í björguninni og Brynjólfur á
Hrauni og hans menn eru þá held-
ur ekki að gorta af framgöngu
sinni. En að sögn Árna Óla má
ýmislegt annað lesa á milli lín-
anna í frásögn þeirra.
Þegar fallbyssuskotin heyrast
heim að Hrauni eru menn látnir
brjótast á strandstað í ófæru
veðri, stórhríð og sandbyl.
Brynjólfur fer síðan við sjötta
mann út á strandstaðinn og halda
þeir þar vörð í aftakaveðri og þeg-
ar birtir gefa þeir skipverjum
merki um það hvar þeim muni
vera óhætt að hleypa skipinu á
land. Rétt á eftir eru akkeris-
strengir skipsins höggnir og skip-
inu hleypt á land einmitt á þeim
stað, sem þeir Brynjólfur höfðu
sett upp „kóngsins fána“. Þarna
hefur landtakan verið best og þess
vegna tekst svo vel til að rúmlega
170 mannslífum er bjargað.
Þá segir Árni Óla að enginn efi
sé á því að það hafi verið þeir
Brynjólfur, sem tóku kaðalinn er
flekinn flutti í land og festu hann
og þess vegna hafi skipverjar get-
að rennt sér á honum í land og þar
hafi þeir Brynjólfur tekið við þeim
jafnharðan. Þeir hafi því tekið við
hlutverkum sem hinum átta, er
SJÁ NÆSTU SÍÐU
skip í þjónustu
Danakonungs
í heimildum er
ekki að finna ná-
kvæma lýsingu á
herskipinu Giöthe-
borg, en þó má gera
sér nokkuð glögga
mynd af skipinu með
samanburði við önn-
ur skip sömu tegund-
ar frá þessum tíma.
Giötheborg var svo-
kallað orlogsskip, það
er herskip stærra en
freigáta, en byssu-
fjöldi á þessum skip-
um gat verið nokkuð
mismunandi, allt frá
50 og upp í 120. Byss-
urnar voru yfirleitt á
þremur þilförunum,
þungar fallbyssur á
hinum tveimur neðri,
lokuðu þilförum og
léttari fallbyssur á
opna þilfarinu.
Giötheborg hefur lík-
lega ekki verið ósvip-
að sænska orlogs-
skipinu Vasa, sem
sökk í jómfrúrferð
sinni í innsigiingu
Stokkhólms 10. ágúst •
1627. Skipinu var
bjargað af hafsbotni
árið 1961 og telst nú
til dýrmætustu þjóð-
minja Svía.
Vasa var 64. fall-
byssu orlogsskip, sem
Gústav II. Adolf
Svíakonungur lét
smíða þegar Svíar
blönduðu sér í 30 ára
stríðið. Lengd þess
var 62 metrar, kjal-
arlengd 50 metrar,
breidd 11,7 metrar,
vó 1300 tonn og gat
borið 1070 tonn. Það
hafði 47 fallbyssur,
24 punda á tveimur
lokuðum þilförum og
16 minni fallbyssur á
opnu þilfari.
Af þeim heimildum
sem undirritaður
hafði tiltækar varð
ekki ráðið með vissu
hvernig sænska
herskipið féll í hend-
ur Dönum. Giöthe-
borg mun hafa verið
eitt af svokölluðum
„konungsskipum"
Svía, sem voru eins
konar flaggskip í
hverri flotadeild —
og má leiða nokkrar
líkur að því hvernig
og hvenær eigenda-
skiptin urðu.
Danir og Svíar
börðust blóðugum
styrjöldum um for-
ræði Norðurlanda og
háðu margar rimmur
á hafinu. Ein sú
mesta varð við Ey-
land út af austur-
strönd Svíþjóðar þar
sem Danir, með að-
stoð hollenskrar
flotadeildar, sigruðu
Svía árið 1676. Þar
fórst í púðurspreng-
ingu risavaxið kon-
ungsskip Svía, Stóra
Krónan, orlogsskip
með 120 fallbyssum.
Ef til vill hefur
Giötheborg fallið í
hendur Dana í þess-
ari orustu þótt lík-
legra sé að það hafi
orðið seinna.
í Norðurlanda-
stríðinu mikla upp úr
1700, þegar Danir
voru bandamenn
Rússa gegn Svíum,
má nefna nokkrar
sjóorustur á milli
frændþjóðanna þar
sem Giötheborg gæti
hafa skipt um eigend-
ur. í orustu við Fem-
ern 1715 tókst Dön-
um, undir stjórn
Gabel flotaforingja
að ná allmörgum
sænskum herskipum
á sitt vald og ekki
ólíklegt að Giöthe-
borg hafi verið í þeim
hópi. Ein mesta hetj-
an í þessari orustu
var Norðmaðurinn
Pétur Wessel, sem
tók sér aðalsheitið
Tordenskjöld, og að
orustunni lokinni
tókst honum með
ótrúlegri dirfsku að
ná fimm sænskum
herskipum. Mesta af-
rek sitt vann hann
1716. Þá sóttu Svíar
inn í Austfold í Nor-
egi og höfðu safnað
miklum herflutn-
ingafloka í Dýnakíl-
firði. Tordenskjöld
réðst með fáliðuðum
freigátu- og galeiðu-
flota inn á lægið og
vann ótrúleg hervirki
á skömmum tíma. Af
13 orlogsskipum her-
tók hann 9, hin voru
eyðilögð, en alls
misstu Svíar þar 44
skip. Síðar endurtók
Tordenskjold álíka
djarfar leifturárásir
á sænskar flotadeild-
ir í Marstrand og
Gautaborg.
í Norðurlanda-
stríðinu tóku Svíar
upp á því að hertaka
dönsk íslandsför og
leiddi það til þess, að
dönskum skipum í Is-
landssiglingum var
skipað í lestir og
varnarskip látin
fylgja þeim með
bækistöð í Hafnar-
firði. í þjónustu
Danakonungs fékk
Giötheborg því það
hlutverk að verja ís-
landsför fyrir árásum
flota síns fyrri hús-
bónda, Svíakonungs.
— Sv.G.