Morgunblaðið - 12.09.1982, Blaðsíða 20

20
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 12. SEPTEMBER 1982
Frásögn af
atburðunum
haustið 1718
Samantekt:
Sveinn Guöjónsson
Leitin aó hollenska
gullskipinu „Het Wapen
von Amsterdam" hefur að
vonum vakið mikla athygli
og ekki síst eftir að talið
var að skipið væri fundið.
Reyndar greinir menn á um
hvort nokkuð sé eftir af
öllu „góssinu“, sem heim-
ildir herma að verið hafi
innanhorðs þegar skipið
strandaði á Skeiðarársandi
hinn örlagaríka septem-
berdag árið 1667, þó ef til
vill skipti það ekki höfuð-
máli fyrir okkur sem engra
hagsmuna eigum að gæta.
En sandauðnir suður-
strandar Islands geyma
fleiri leyndarmál en þau,
sem grófust í Skeiðarár-
sand með hinu hollenska
kaupfari. I>ar hafa sæfar-
endur í aldanna rás háð
miskunnarlausa baráttu
við höfuðskepnurnar og
ósjaldan beðið lægri hlut
eins og glöggt má sjá ef
blaðað er í íslenskum ann-
álum.
í einni slíkri frásögn ber
fyrir augu nafn herskipsins
„Giötheborg“, sem fórst á
Hraunsskeiði haustið 1718.
Að vísu er ekki vitað til að
herskip þetta hafi verið
hlaðið gulli og gimsteinum,
en hitt er víst, að mikil kop-
arnáma mun vera fólgin í
sandinum þar sem skipið
háði sína síöustu orustu.
Árni Óla ritaði grein um
strand „Giötheborg“ í
Lesbók Morgunblaðsins ár-
ið 1953 og svo skemmtilega
vill til að hann mun einnig
fyrst hafa vakið athygli
samtíðarmanna sinna á
hollenska „gullskipinu“ á
Skeiðarársandi. í grein
þeirri sem hér fer á eftir er
að mörgu leyti stuðst við
frásögn Árna Óla svo og
aðrar heimildir sem tiltæk-
ar eru um atburð þennan.
Málverk frá árinu 1700 af ssnaku berskipi. Eitthvaó svipað þessu gæti Séð vestur eftir Hraunsskeiði þar sem Giötbeborg háði sína síðustu orustu.
Giötheborg hafa verið.
Myndin er tekin ofan við bæinn Hraun og sér yfir Hraunsskeið og Hafnarvík
að Þorláksböfn lengst til hægri.
(Ljóam. MbL ÓL.K.M.)
Frændþjóðirnar Danir og Svíar
hafa löngum eldað saman grátt
silfur og er atburðir þeir gerðust,
sem hér greinir frá, höfðu þeir átt
í styrjöld, sem dregist hafði nokk-
uð á langinn. Stríðið hafði slæm
áhrif á afkomu manna á íslandi og
ofan á bættist að mikil harðindi
voru hér á landi á árunum 1717 og
1718. Vorið 1717 var hörmulega
kalt og spretta lítil um sumarið
vegna kulda, en um mitt sumar
snjóaði svo að kúm varð eigi beitt.
Næsti vetur varð mjög harður og
dóu þá menn úr hungri og vesöld.
Hólaskóla var sagt upp á jólum
vegna fiskleysis en þó voru bág-
indi og harðindin mest sunnan-
lands, því þar brugðust vertíðar-
hlutir. Veðurblíða var þó þetta
sumar, en engu að síður dapurt
yfir öllu lífi í landinu.
Vegna styrjaldar frændþjóð-
anna var kaupförum, sem til Is-
lands sigldu, raðað í skipalestir,
og fylgdi þeim herskip svo síður
væri hætta á að þau féllu i hendur
Svíum. í ágúst 1718 komu kaup-
skipin hingað frá Noregi og fylgdi
þeim stórt herskip, sem Danir
höfðu náð af Svíum nokkrum ár-
um fyrr. Bar það nafnið „Giöthe-
borg“ og hét skipherrann Jochum
Friis, en áhöfnin var aðallega
norsk. Lá herskipið í Hafnarfirði
það sem eftir var sumars og átti
að verða kaupförunum samferða
út um haustið.
Oveður brestur á
Giötheborg kvaddi Hafnarfjörð
með þremur fallbyssuskotum og
lét í haf sunnudaginn 23. október.
Var veður þá gott, bjart og norð-
austan gola og hið besta leiði.
Undir kvöldið fór skipið fram hjá
Keflavík og skaut þá einu fall-
byssuskoti til merkis um að skipið
„Hvalfisken", sem þar lá, skyldi
koma til móts við sig. Skipin tvö
komust út fyrir Garðskaga þá um
nóttina, en veður var þá að breyt-
ast og gekk til norðvesturs með
skýjabakka mikinn í haf.
Daginn eftir var byr óhægur og
miðaði þeim lítt. Um kvöldið tók
veður að dimma og var áttin þá
gengin til suðausturs og gekk á
með hryðjum. Hélst veðráttan
óbreytt næstu tvo daga og hrökt-
ust skipin þarna á sömu slóðum en
á fimmtudaginn hvessti mjög og
varð veður svo dimmt að herskipið
varð að skjóta við og við úr fall-
byssum sínum til að láta Hvalfisk-
en vita um ferðir sínar. Um kvöld-
ið var gefið merki um að láta reka
og rak þá alla nóttina norðvestur í
haf. Á föstudaginn snerist vindur
skyndilega til norðvesturs en þann
dag brast á svo mikið óveður um
land allt að lengi var í minnum
haft á eftir. Var veðurhæðin svo
mikil að engar skepnur réðu sér og
fuku þá hey og hús og margar
kirkjur stórskemmdust eða eyði-
lögðust eins og kirkjan að Hálsi í
Fnjóskadal sem óveðrið braut í
spón. Talið er að yfir 30 skip hafi
týnst í stórviðri þessu undir Jökli
og við Breiðafjörð.
Af Giötheborg og kaupfarinu er
það að segja að þau voru þá stödd
djúpt norðvestur af Reykjanesi, en
í þessum hamförum urðu þau
viðskila og til kaupfarsins hefur
síðan aldrei spurst. Herskipið
hafði nóg með sig og var látið reka
þennan dag og hinn næsta, en
undir kvöldið laugardaginn 29.
október lygndi nokkuð og snerist
áttin þá til suðvesturs. Taldist
þeim þá svo til að skipið væri statt
l'Æ mílu norðvestur af Reykja-
nesi.
Þótt stórviðrinu hefði slotað
nokkuð var veður þó enn hið
versta og dag og nótt urðu skip-
verjar að standa við dælur skips-
ins og höfðu vart undan. Hafrótið
mæddi mjög á skipinu og gekk það
lítt, enda varð að hafa öll segl rif-
uð. Á þriðjudagskvöldið gekk áttin
til vesturs og gerði haglél en dag-
inn eftir rauk veðrið aftur upp í
suðvestan og gekk á með snjó-
komu svo þeir vissu ekki glöggt
hvar þeir fóru. Á hádegi fimmtu-
daginn 3. nóvember birti nokkuð
svo að þeir áttuðu sig. Sáu þeir þá
„syðstu Fuglasker 4‘Æ mílu til
norðurs, en Reykjanes um 3 mílur
til norðausturs". Ljóst er af dag-
bók skipsins að þeim hefur þá ekki
litist á blikuna því þar stendur:
„Gud hjælpe videre".
Undir kvöldið þennan dag rauk
á slíkt aftakaveður að skipið varð
að taka niður „mærs“-segl í dauð-
ans ofboði en það fór allt í handa-
skolum vegna veðurofsans svo að
skipið „fór yfir stag“ og lagðist
hliðflatt fyrir hafrótinu. Um síðir
tókst þó að rétta skipið af, en veð-
urofsinn var svo mikill að það
þoldi tæplega þrírifuð undirsegl.
Giötheborg hrakti nú austur með
landi og gekk þannig alla nóttina
Giötheborg
í hrakningum